Odpowiedzialność pro alienis debitis i inne niepożądane praktyki w zakresie egzekucji pożyczek związanych z uprawą roli. Rozważania na temat konstytucji Honoriusza z 422 r.
Słowa kluczowe:
Codex Theodosianus, lex edictalis, actiones adiecticiae qualitatis, actio de peculio, actio quod iussu, zastaw, servus, colonus, actor, procurator, conductor, dominus possessionis, cultor terrarum, potentiorAbstrakt
Omawiana w artykule konstytucja Honoriusza z 422 r. wydana została w celu wyeliminowania nieprawidłowych, z punktu widzenia cesarza, praktyk w zakresie egzekucji roszczeń z tytułu niespłaconych pożyczek pieniężnych zabezpieczonych zastawem na gruncie uprawnym. Grunty te należały do średnich posiadaczy ziemskich,ale pożyczkobiorcami nie byli oni sami, lecz wolny i niewolny personel administrujący ich posiadłościami. Aby wyegzekwować swoje roszczenia wierzyciele starali się m.in. wykorzystać klasyczne skargi dodatkowe (quod iussu i de peculio), w celu powiązania właściciela gruntu z istniejącym stosunkiem zobowiązaniowym. Chętnie korzystali też z pomocy osób wpływowych, powierzając im reprezentowanie ich interesów w trakcie postępowania sądowego. Cesarz, akceptując możliwość podmiotowego rozszerzenia wymienionych skarg dodatkowych, generalnie zmierzał jednak do przywrócenia zasad prawnych znanych już w prawie klasycznym: niemożność obciążenia zastawem gruntu bez wiedzy i woli właściciela, obowiązek skierowania roszczeń w pierwszej kolejności przeciwko dłużnikowi, zakaz uciekania się pod protekcję potentes w postępowaniu sądowym i wreszcie obowiązek przedłożenia dowodu na istnienie upoważnienia w przypadku actio quod iussu. Sankcje, jakie przewidziano dla wierzycieli, którzy nie zastosują się do cesarskiego zarządzenia, miały na celu zniechęcenie ich do działania obarczonego ryzykiem utraty możliwości dochodzenia roszczenia.
Bibliografia
Ankum H., Spätklassische Problemfalle bezüglich der Verpfändung einer res aliena, [w:] Festschrift Knütel, red. H. v. Altmeppen, I. Reichard, M.J. Schermaier, Heidelberg 2009.
Backhaus R., Sandro-angelo Fusco, „pecuniam commodare”. Aspetti economici e sociali della disciplina giuridica dei rapporti di credito nel V secolo d.c. (=Universita di Perugia: pubblicazioni della facolta di giurisprudenza Vol. 22). Perugia 1980, „Zeitschrift der Savigny-Stiftung. Romanistishe Abteilung” 1982, t. 99.
Bassanelli Sommariva G., La legge di Valetniniano III del 7 novembre 426, „Labeo” 1983, nr 29.
Biscardi A., Proprietà e possesso nell’indagine positiva sul diritto del tardo impero, [w:] „Atti dell’Accademia Constantiniana”, Perugia 1993.
Bojarski W., Emfiteuza według prawa rzymskiego, Toruń 1970.
Bonini R., Comportamenti illegali del creditore e perdita dell’azione o del diritto (nelle Novelle Giustinianee), „Studia et Documenta Historiae et Iuris” 1974, t. 40.
Botta F., De his qui suscipiunt alienos agricolas. Intorno a edict. praef. praet. XXV, „Bullettino dell’Istituto di Diritto Romano” 2017, t. 111.
Bürge A., Römisches Privatrecht. Rechtsdenken und gesellschaftliche Verankerung. Eine einführung, Darmstadt 1999.
Cannata C.A., ‘Possessio’, ‘possessor’, ‘possidere’ nelle fonti giuridiche del basso impero romano. Contributo allo studio del sistema dei rapporti reali nell’epoca post-classica, Milano 1962.
Chastagnol A., Die Entwicklung des Senatorenstandes im 3. und 4. Jahrhundert unserer Zeitrechnung, [w:] Sozial und Wirtschaftsgeschichte der römischen Kaiserzeit, red. H. Schneider, Darmstadt 1981.
Claus A., Gewillkürte Stellvertretung im romischen Privatrecht, Berlin 1973.
Codex Theodosianus Jacobi Gothofredi in sex tomos divisus, Lipsiae 1736.
Codex Theodosianus, ed. P. Kruger, Th. Mommsen, dodr. z I. wyd., Hildesheim 1999.
De Giovanni L., Il ‘problema giustizia’ nel tardoantico, [w:] Istituzioni, carismi ed esercizio del potere (IV–VI secolo d.c.), red. G. Bonamente, R. Lizzi testa, Bari 2010.
Der neure Georges. Ausführliches Handwörterbuch lateinisch-deutsch, wyd. 8, red. T. Baier, Hannover – Leipzig 2013, t. 1-2.
Dictionaire étymologique de la langue latine. Histoire des mots, red. A. Ernout, A. Meillet, Paris 1939.
Eibach D., Untersuchungen um spätantiken Kolonat in der kaiserlichen Gesetzgebung unter besonderer Berücksichtigung der Terminologie, Inaugural-Dissertation, Köln 1977.
Fusco S.-A., Constitutiones principium und Kodifikation in der Spatantike. Ein Kaisererlass aus dem Jahre 422 im Codex Theodosianus, „CHIRON. Mitteilungen der Kommission für Alte Geschichte und Epigraphik des Deutschen Archäologisches Institut” 1974, t. 4.
Fusco S.-A., Pecuniam commodare. Aspetti economici e sociali della disciplina giuridica dei rapporti di credito nel V. secolo d.c., Perugia 1980.
Garnsey P., Cities, Pesants and Food in classical Antiquity. Essay in social and economic History, Cambridge 1998.
Giliberti G., Servi della terra. Ricerche per una storia del colonato, Torino 1999.
Goria F., Valori e principi del processo civile nella legislazione tardoantica: brevi note, [w:] Diritto romano d’oriente. Scritti scelti di Fausto Goria, red. P. Garbarino, A. Triscuoglio, E. Sciandrello, Alessandria 2016.
Heumann H., Seckel E., Handlexikon zu den Quellen des römischen Rechts, wyd. 9. zm., Jena 1926.
Honoré T., Law in the Crisis of Empire 379–455 AD. The Theodosian Dynasty and its Quaestors, Oxford 1998, dodatek: Palingenesia of Latin Laws of Eastern Emperors 379–450 AD and of Western Emperors 383–455 AD, pod W546/14/27.
Jones Martin A.H., The Later Roman Empire 284–602. A Social Economic and Administrative Survey, t. 2, Oxford 1964.
Jurewicz A.R., Pater familias dominusve iussit. Umowy zawierane z podległymi władzy na podstawie polecenia zwierzchnika, Olsztyn 2015.
Kaser M., Das romische Privatrecht, wyd. 2, t. 2, München 1975.
Kehoe D.P., Law and Rural Economy in the Roman Empire, Michigan 2007.
Kotula T., Rozwój terytorialny i organizacja latyfundiów w rzymskiej Afryce w okresie wczesnego cesarstwa, „Eos. Commentarii Societatis Philologae Polonorum” 1952–1953, z. 46.2.
Notitia Dignitatum, red. O. Seeck, Berlin 1876.
Lepelley C., Fine dell ́ordine equestre: le tappe dell ́unificazone della classe dirigente romana nel IV secolo, [w:] Societa romana e imperio tardoantico, t. 1 (Istituzioni, ceti, economie), red. A. Giardina, Roma-Bari 1986.
Levy E., Vest Roman Vulgar Law. The Law of Property, Philadelphia 1951.
Levy E., Weströmisches Vulgarrecht. Das Obligationenrecht, seria Forschungen zum römischen Recht 7, red. M. Kaser, H. Kreller, W. Kunkel, Weimar 1957.
Koptev A., “Colonus Iuris Alieni“ als spätantikes Surrogat der klassischen Persona Iuris alieni, „Acta Byzantiniana Fennica” 2005.
Litewski W., Słownik encyklopedyczny prawa rzymskiego, Kraków 1998.
Litewski W., Rzymski proces cywilny, Kraków 1988.
McMullen R., Soziale Mobilität und der Codex Theodosianus, [w:] Sozial und Wirtschaftsgeschichte der römischen Kaiserzeit, red. H. Schneider, Darmstadt 1981.
Nocera G., Patrimonio e demanio nel diritto del tardo impero, „Atti dell’Accademia Constantiniana” 1993, t. 9.
Noethlichs K.L., Beamtentum und Dienstvergehen. Zur Staatsverwaltung in der Spätantike, Wiesbaden 1981.
Nörr D., Burkhardt Schmiedel, Consuetudo im klassischen und nachklassischen römischen Recht. Forschungen zum römischen Recht 22. Böhlau-Verlag, Graz – Köln 1966.XII.131s.; Gudrun stuehff, Vulgarrecht im Kaiserrecht, unter besonderer Berücksichtigung der Gesetzgebung Konstantins des Großen. Forschungen zum römischen Recht 21. Herm. Böhlaus Nachfolger, Weimar 1966. XII 139 s., „Zeit-schrift der Savigny – Stiftung. Romanistishe Abtaeilung” 1967, nr 84 [= Dieter Nörr, Historiae Iuris antiqui. Gesammelte schriften], red. T. Chiusi, W. Kaiser, H.-D. Spengler, t. 1, Goldbach 2003.
Oxford Latin Dictionary, red. P.G.W. Glare, Oxford 2010.
Pellizzari A., Commento storico al libro III dell’epistolario di Q. Aurelio Simmaco, ser. Biblioteca di Studi Antichi 81, Pisa – Roma 1998.
Plezia M., Słownik łacińsko-polski, wyd. 2, Warszawa 1999, t. I-IV.
Prawo rzymskie. Słownik encyklopedyczny, red. W. Wołodkiewicz, Warszawa 1986.
Santucci G., CTh. 2,13,1: la legislazione di onorio sui crediti fra il 421 ed il 422 d.c., „Studia et Documenta Historiae et Iuris” 1991, t. 57.
Santucci G., Sui capitoli 43 e 122 dell’editto di Teodorico, „Studia et Documenta Historiae et Iuris” 1995, nr 61.
Santucci G., „Potentiores” e abusi processuali, [w:] Atti, Napoli 1996.
Schlumberger J.A., Potentes and Potentia in the Social Thought of Late Antiquity, [w:] Tradition and Innovation in Late Antiquity, red. F.M. Clover, R.S. Humphreys, Wisconsin 1989.
Sirks A.J.B., The Theodosian Code. A Study, Friedrichshof 2007.
Sirks A.J.B., Ne colonus inscio domino suum alienet peculium, [w:] Mélanges Fritz sturm, red. J.F. Gerkens, R. Vigneron, H. Peter, P. Trenk-Hinterberger, t. 1, Liège 1999.
Solidoro Maruotti L., Studi sull’abbandono degli immobili nel diritto romano. Storici, giuristi, imperatori, Napoli 1989.
Sondel J., Słownik łacińsko-polski dla prawników i historyków, wyd. 2, Kraków 2001.
Stein E., Untersuchungen zum staatsrecht des Bas-empire, „Zeitschrift der Savigny-Stiftung. Romanistishe Abteilung”, 1920, t. 41.
Tarozzi S., Norme e prassi. Gestione fondiaria ecclesiastica e innvazioni giuridiche negli atti negoziali ravennati dei secoli V–VII, Milano 2017.
The Theodosian Code and Novels and the Sirmondian Constitutions, tłum. i kom. C. Pharr, Princeton 1952.
Vandendriessche S., Possessio und dominium im postklassischen römischen Recht. Eine Überprüfung von Levy’s Vulgarrechtstheorie anhand der Quellen des Codex Theodosianus und der Posttheodosianischen Novellen, ser. Rechtsgeschichtliche Studien 16, Hamburg 2006.
Valiño E., Las actiones adiecticiae qualitatis y sus relaciones basicas en derecho romano, „Anuario de Historia del Derecho Español” 1967, t. 37.
Van der Wal N., Edictum und lex generalis. Form und Inhalt der Kaisergesetze im spätrömischen Reich, „Revue Internationale des droits de l’ntiquité” 1981, t. 28.
Vera D., Appunti per una storia della proprieta fondiaria nel tardo impero, „Atti dell’Accademia Constantiniana” 1993, t. 9.
Vera D., Forme e funzioni della rendita fondiaria nella tarda antichità, [w:] Societa romana e imperio tardoantico, t. 1, Instituzioni Ceti, economie, red. A. Giardina, Roma – Bari 1986.
Voci P., Nuovi studi sulla legislazione romana del tardo impero, Padova 1989.
Wacke A., Fideiussio=iussum? Bürgschaften für den eigenen Gewaltunterworfenen oder Gewalthaber, „Index: quaderni camerti di studi romanistici, International Survey of Roman Law” 1999, nr 27.
Wacke A., Das Verbot der darlehensgewahrung an Hauskinder und die Gebote wirtschaftlicher Vernunft. Der macedonianische Senatsbeschluss in Theorie und Praxis, „Zeitschrift der Savigny-Stiftung. Romanistishe Abtaeilung” 1995, t. 112.
Wacke A., Die potentiores in den Rechtsquellen. Einfluss und Abwehr gesellschaftlicher Übermacht in der Rechtspflege der Römer, „Aufstieg und Niedergang der Römischen Welt”, t. II.13, Berlin – New York 1980.
Whittaker C.R., Garnsey P., Rural life in the Later Roman Empire, [w:] The Cambridge Ancient History, red. A. Cameron, P. Garnsey, t. 13, Cambridge 1998.
Whittaker C.R., Garnsey P., Land, City and Trade in the Roman Empire, Norfolk 1993.
Wieacker F., Recht und Gesellschaft in der Spatantike, Stuttgart 1964.
Wiewiorowski J., Organizacja Cesarstwa Rzymskiego w V stuleciu: cesarz, armia, prawo, [w:] Świat rzymski w V w., red. R. Kosiński, K. Twardowska, Kraków 2010.
Zabłocka M., Realny charakter mutuum w rzymskim prawie klasycznym, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1979, nr 31.2.
