Germanizacja publicznych instytucji gospodarczych w rejencji katowickiej – przykład przemian organizacyjnych aparatu państwowego III Rzeszy w czasie II wojny światowej
Słowa kluczowe:
Górny Śląsk, izby gospodarcze, samorząd gospodarczyAbstrakt
Zaplecze gospodarcze było niezbędnym elementem zapewniającym nazistom prowadzenie ludobójczej polityki i ekspansji militarnej. Niemcy rozbudowywali sieć publicznych instytucji gospodarczych, które pozwalały na intensyfikację eksploatacji gospodarczej podbijanych terytoriów. Celem artykułu jest prezentacja wyników badań w zakresie rozbudowy i przemian tego typu instytucji na przykładzie rejencji katowickiej z wykorzystaniem analizy źródeł pierwotnych oraz wtórnych. Tekst w dużej mierze opiera się na źródłach archiwalnych z Archiwum Państwowego w Katowicach, oddziałach w Bielsku-Białej, Cieszynie i Pszczynie. Uzupełnia też dotychczasowy dorobek w literaturze naukowej. Wybór padł na Śląsk, ponieważ był to obszar wielonarodowościowy, zamieszkiwany przez Czechów, Niemców, Polaków, Żydów, ważny ekonomicznie dla niemieckiego przemysłu wojennego oraz strategiczny militarnie. Kierunki germanizacji były wielorakie. Wiązały się z wysiedleniem Polaków, usuwaniem Polaków i Żydów z życia zawodowego, gospodarczego i publicznego, wprowadzaniem niemieckiej listy narodowościowej, Holokaustem, aryzacją mienia poprzez urzędy powiernicze, wzmocnieniem pozycji gauleitera, rozbudową placówek NSDAP, aktywnością Gestapo, zaangażowaniem miejscowych elit niemieckich, napływem Niemców z Rzeszy, rozbudową aparatu administracyjnego na szczeblu administracyjnym, partyjnym, gospodarczym, obronnym i wojskowym. Do tego dochodziły zmiany podziału administracyjnego i utworzenie Prowincji Górny Śląsk. Należy też zwrócić uwagę na rolę niemieckich przemysłowców, niemieckiej arystokracji, kadry menedżerskiej i ekspertów. Bez ich zaangażowania funkcjonowanie machina wojenna narodowego socjalizmu nie funkcjonowałaby tak sprawnie.
Bibliografia
Archiwum Państwowe w Katowicach, Cech Stolarzy w Tarnowskich Górach, sygn. 1/13.
Archiwum Państwowe w Katowicach, Giesche Spółka Akcyjna Katowice, sygn. 4072, 4670, 5084, seria akt 14.35.
Archiwum Państwowe w Katowicach, Główny Urząd Powierniczy Wschód, Urząd Powierniczy w Katowicach, sygn. 2810 i 2811.
Archiwum Państwowe w Katowicach, Górnośląski Instytut do Badań Gospodarczych w Katowicach, sygn. 13, 18, 25.
Archiwum Państwowe w Katowicach, Grodzieckie Towarzystwo Kopalń Węgla i Zakładów Przemysłowych w Grodźcu Spółka Akcyjna, sygn. 1491, 4238.
Archiwum Państwowe w Katowicach, Grupa Okręgowa Górnictwo Węgla Kamiennego na Górnym Śląsku Grupy Gospodarczej Górnictwo w Gliwicach, sygn. 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 21, 22, 47, 48, 49, 59.
Archiwum Państwowe w Katowicach, Krajowy Urząd do Spraw Gospodarki w Katowicach, sygn. 5, 65, 66, 102.
Archiwum Państwowe w Katowicach, Narodowo-Socjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza, Kierownictwo Powiatowe w Chorzowie, sygn. 43, 46 i 151.
Archiwum Państwowe w Katowicach, Narodowo-Socjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza, Kierownictwo Powiatowe w Zabrzu, sygn. 203.
Archiwum Państwowe w Katowicach, Okręgowa Izba Gospodarcza Górnego Śląska w Katowicach, sygn. 2, 6, 9, 11, 12, 13, 17, 57, 58, 231, 233 oraz seria akt nr 6 – akta osobowe „O”.
Archiwum Państwowe w Katowicach, Śląska Spółka Akcyjna Górniczo-Hutnicza w Bytomiu, sygn. 472.
Archiwum Państwowe w Katowicach, WALESKA Kopalnia Węgla Spółka Akcyjna w Łaziskach Średnich, sygn. 1272.
Archiwum Państwowe w Katowicach, Zakłady Górniczo-Hutnicze „Orzeł Biały” w Brzezinach Śląskich, sygn. 206.
Archiwum Państwowe w Katowicach Oddział w Bielsku-Białej, Grupa Okręgowa Wschodniego Śląska Przemysłu Włókienniczego i Tekstylnego w Bielsku, sygn. 7.
Archiwum Państwowe w Katowicach Oddział w Cieszynie, Wspólne Biuro Sprzedaży Węgla i Koksu Zagłębia Karwińskiego Sp. z o.o. w Cieszynie.
Archiwum Państwowe w Katowicach Oddział w Pszczynie, Spuścizna Günthera Falkenhahna, sygn. 41, 50, 74, 77, 78, 153 i 154.
Archiwum Narodowe w Krakowie, Akta miasta Krakowa, seria 5.6.9, sygn. SMKr 432.
Archiwum Narodowe w Krakowie Oddział w Tarnowie, Akta cechów żydowskich w Tarnowie.
Archiwum Państwowe w Opolu, Izba Przemysłowo-Handlowa dla Prowincji Górnośląskiej z siedzibą w Opolu, sygn. 1.
Sächsisches Staatsarchiv, Bergarchiv Freiberg, Sächsisches Steinkohlensyndikat mbH Zwickau, sygn. 92.
„Kohle und Erz“ 1936, nr 9.
Memoriał pt. „Die Bedeutung des Polen-Problems für die Rüstungswirtschaft Oberschlesiens” wydany przez „Oberschlesisches Institut für Wirtschaftsforschung“, oprac. K.M. Pospieszalski, Poznań 1945.
Průmyslová a obchodní komora Těšín (Industrie und Handelskammer Teschen) (1937) 1939-1945, Inventář, zprac. Z. Kravar, Opava 1998.
Spis zakładów działalności gospodarczej w b. Generalnym Gubernatorstwie 1941 r., Warszawa 1969.
Sprawozdanie Izby Rzemieślniczej w Katowicach za rok 1938, Katowice 1939.
Bandarzewski Kazimierz, Samorząd gospodarczy w prawie polskim: studium prawne, Kraków 2014.
Bieś‑Srokosz Paulina, Agencje rządowe jako szczególne podmioty administracji rządowej, Warszawa 2020.
Boda‑Krężel Zofia, Problem niemieckiej listy narodowościowej na Górnym Śląsku w latach 1941–1950, rozprawa doktorska, Katowice 1970.
Bräu Ramona, Die Plünderung Polens Die Reichsfinanzverwaltung in den Jahren der Besatzung (1939–1945), Berlin–Boston 2022.
Brosztat Martin, Nationalsozialistiche Polenpolitik: 1939–1945, Stuttgart 1961.
Cirko Lesław, Profil leksykalny rodziny wyrazowej „Schlesien” (na przykładzie współczesnych tekstów prasowych języka niemieckiego), [w:] Silesia Philologica I Kongres Germanistyki Wrocławskiej, red. Marek Hałub, Wrocław 2002.
Collin Peter, Historische Partizipationsstaatlichkeit, „Rechtsgeschichte – Legal History” 2012, Rg. 20.
Collin Peter, Justice without the State within the State: Judicial Self‑Regulation in the Past and Present, Frankfurt am Main 2016.
Collin Peter, Konzeptionen, Spielarten und Wechselbeziehungen administrativer und justizsteller Autonomie in Deutschland im späten 19. und frühen 20. Jahrhundert, „Quaderni Fiorentini per la storia del pensiero giuridico moderno” 2014, Vol. 43.
Collin Peter, Privat‑staatliche Regelungsstrukturen im frühen Industrie- und Sozialstaat, Berlin–Boston 2016.
Collin Peter, Regulierte Selbstregulierung in rechtshistorischer Perspektive: Studien und Materialien, „MPI for European Legal History Research Paper Series“ 2018, Vol. 5.
Collin Peter, Rudischhauser Sabine, Regulierte Selbstregulierung. Historische Analysen hybrider Regelungsstrukturen. Einleitung, “Trivium” 2016, Vol. 21.
Deresiewicz Janusz, Okupacja niemiecka na ziemiach polskich włączonych do Rzeszy (1939–1945). Studium historyczno‑gospodarcze, Poznań 1950.
Euling Karl, Die Kartelle im oberschlesischen Steinkohlenbergbau, Jena 1939.
Fiedor Karol, Bund Deutscher Osten w systemie antypolskiej propagandy, Warszawa 1977.
Filipkowska Agnieszka, Śląsk jako pogranicze kulturowe – wpływ gwary na nauczanie i uczenie się języka niemieckiego, rozprawa doktorska, Katowice 2014.
Gójski Andrzej, Etapy i cele niemieckiej polityki bankowej w GG. Plany niemieckie wobec Generalnego Gubernatorstwa w latach 1939–1945, „Bank i Kredyt” 2004, nr 8.
Gójski Andrzej, Urząd Nadzoru Bankowego dla Generalnego Gubernatorstwa, Warszawa 2021.
Górnicki Leonard, Z problematyki podmiotów prawa cywilnego i praw podmiotowych prywatnych obywateli polskich w Generalnym Gubernatorstwie, „Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem” 2020, t. 42, nr 4.
Grube Klemens, Das ‚Ruhrgebiet des Ostens‘ – die NS‑Raumplanung für Oberschlesien, der Oder‑Donau-Kanal und die pommerschen Wirtschaftsinteressen, „Vierteljahresschrift für Sozial- und Wirtschaftsgeschichte” 2014, Bd. 101, H. 4
Harvey Elizabeth, Last Resort or Key Resource? Women Workers from the Nazi‑Occupied Soviet Territories, the Reich Labour Administration and the German War Effort, “Transactions of the Royal Historical Society” 2016, Vol. 26.
Hörner Stefan, Profit oder Moral. Strukturen zwischen I. G. Farbenindustrie AG und Nationalsozialismus, Bremen 2012.
Janicki Tadeusz, Niemiecka polityka gospodarcza na ziemiach wcielonych do Rzeszy w latach 1939–1945, „Przegląd Zachodni” 2009, nr 2.
Jastrzębski Włodzimierz, Okupacyjne losy ziem polskich wcielonych do III Rzeszy (1939–1945), Bydgoszcz 2017.
Kaczmarek Ryszard, Górny Śląsk podczas II wojny światowej. Między utopią niemieckiej wspólnoty narodowej a rzeczywistością okupacji na terenach wcielonych do Trzeciej Rzeszy, Katowice 2006.
Kaczmarek Ryszard, Organizacja Todt w Rzeszy Niemieckiej i na Śląsku w latach 1933–1945, „Szkice Archiwalno‑Historyczne” 2009, nr 5.
Kaczmarek Ryszard, Pod rządami gauleiterów. Elity i instancje władzy w rejencji katowickiej w latach 1939–1945, Katowice 1998.
Kaczmarek Ryszard, Polacy w Wehrmachcie, Kraków 2010.
Kahn Daniela, Die Steuerung der Wirtschaft durch Recht im nationalsozialistischen Deutschland. Das Beispiel der Reichsgruppe Industrie, Frankfurt am Main 2006.
Kasiński Michał, Etapy rozwoju idei samorządności w naukach prawnych, [w:] System prawa samorządu terytorialnego, t. 1: Podstawowe pojęcia i podstawy prawne funkcjonowania, red. Irena Lipowicz, Warszawa 2022.
Kasiński Michał, Monizm i pluralizm władzy lokalnej. Studium prawno‑polityczne, Łódź 2009.
Kempa Robert, Recenzja: Ryszard Kaczmarek, „Polacy w Wehrmachcie”, Kraków 2010, „Białostockie Teki Historyczne” 2010, t. 8.
Kilian Jürgen, Krieg auf Kosten anderer. Das Reichsministerium der Finanzen und die wirtschaftliche Mobilisierung Europas für Hitlers Krieg, Berlin–Boston 2017.
Kmieciak Robert, Samorząd gospodarczy w Polsce. Rozważania na temat modelu ustrojowego, Poznań 2004.
Konieczny Alfred, Pod rządami wojennego prawa karnego Trzeciej Rzeszy. Górny Śląsk 1939–1945, Warszawa 1972.
Kratzsch Gerhard, Das wirtschaftspolitische Gauamt: der Gauwirtschaftsberater, [in:] NS‑Gaue: Regionale Mittelinstanzen im zentralistischen „Führerstaat“?, hg. v. Jürgen John, Horst. Möller, Thomas Schaarschmidt, Berlin–Boston 2007.
Kravar Zděnek, Fondy z období nacistické okupace střední Evropy se vztahem k území dnešního Polska uložené v Zemském archivu v Opavě, „Szkice Archiwalno‑Historyczne” 2012, nr 9.
Kruszewski Tomasz, Partia Narodowosocjalistyczna na Śląsku w latach 1933–1945. Organizacja i działalność, Wrocław 1995.
Loose Ingo, Kredite für NS‑Verbrechen. Die deutschen Kreditinstitute in Polen und die Ausraubung der polnischen und jüdischen Bevölkerung 1939–1945, München 2007.
Łopuszanska‑Kryszczuk Grażyna, Świadomość językowa i kompetencja komunikacyjna Niemców na Dolnym Śląsku, Lublin 1999.
Łuczak Czesław, Polityka ekonomiczna Trzeciej Rzeszy w latach drugiej wojny światowej, Poznań 1982.
Łuczak Czesław, Polityka ludnościowa i ekonomiczna hitlerowskich Niemiec w okupowanej Polsce, Poznań 1979.
Madajczyk Czesław, Generalna Gubernia w planach hitlerowskich. Studia, Warszawa 1961.
Madajczyk Czesław, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, t. 1, Warszawa 1970.
Mądry Józef, Prasa przesiedleńcza i ziomkowska w latach 1945–1970, Katowice 1971.
Marciniak Piotr, Sektorowy model samorządu gospodarczego. Założenia i perspektywa wprowadzenia w Polsce, rozprawa doktorska, Warszawa 2022.
Myszor Jerzy, Stosunki Kościół–państwo okupacyjne w diecezji katowickiej 1939–1945, Katowice 2010.
Niemczuk P., „Roczniki Nauk Prawnych” 2021, nr 3, s. 187–190, [z:] Paulina Bieś‑Srokosz, Agencje rządowe jako szczególne podmioty administracji publicznej, Warszawa 2020.
Piecha‑van Schagen Beata, Kult świętej Barbary wśród górników kopalń węgla kamiennego Bytomia, Zabrza i Gliwic w XIX i XX wieku, rozprawa doktorska, Katowice 2014.
Połomski Franciszek, Prawo własności a tzw. „rozwiązanie kwestii żydowskiej” w Niemczech hitlerowskich, Wrocław 1971.
Połomski Franciszek, Ustawodawstwo rasistowskie III Rzeszy i jego stosowanie na Górnym Śląsku, Katowice 1970.
Prawo administracyjne: pojęcia, instytucje, zasady w teorii i orzecznictwie, red. Małgorzata Stahl, Warszawa 2021.
Regulierte Selbstregulierung in der westlichen Welt des späten 19. und frühen 20. Jahrhunderts, hg. v. Peter Collin, Gerd Bender, Margit Seckelmann, Michael Stolleis, Frankfurt am Main 2014.
Rudawski Bogumił, Grabież mienia w Kraju Warty 1939–1945. Działalność Urzędu Powierniczego w Poznaniu, Poznań 2018.
Rudawski Bogumił, Mienie i rasa. Wybrane aspekty „aryzacji” majątku żydowskiego w Trzeciej Rzeszy i w Kraju Warty, “Meritum” 2016, t. 8.
Rudawski Bogumił, Rola poznańskiej ekspozytury Głównego Urzędu Powierniczego Wschód w grabieży polskiego mienia dokonanej w Kraju Warty w latach 1939–1944, rozprawa doktorska, Poznań 2016.
Ryszka Franciszek, Państwo stanu wyjątkowego. Rzecz o systemie państwa i prawa Trzeciej Rzeszy, Wrocław 1985.
Schroeter Wolfgang, Albert Speer. Aufstieg und Fall eines Mythos, Paderborn 2018.
Seidel Hans‑Christoph, Ausländerbeschäftigung und Zwangsarbeit im Ruhrbergbau während des Zweiten Weltkrieges, „Westfälische Zeitschrift“ 2000, H. 153.
Serwański Edward, Hitlerowska polityka narodowościowa na Górnym Śląsku (1939–1945), Warszawa 1963.
Seyffert Rudolf, Wirtschaftslehre des Handels, Opladen 1972.
Sikora Mirosław, Der Gau Oberschlesien in der Raumplanung der NS‑Verwaltung 1939–1944, [w:] Industrialisierung und Nationalisierung. Fallstudien zur Geschichte des oberschlesischen Industriereviers im 19. und 20. Jahrhundert, hg. v. Lutz Budraß, Barbara Kalinowska‑Wójcik, Andrzej Michalczyk, Essen 2013.
Sikora Mirosław, Kuźnia broni III Rzeszy. Niemiecki przemysł zbrojeniowy na Górnym Śląsku podczas II wojny światowej, Katowice–Kraków 2007.
Sikora Mirosław, Niszczyć, by tworzyć. Germanizacja Żywiecczyzny przez narodowosocjalistyczne Niemcy 1939–1944/45, Katowice 2010.
Sikora Mirosław, Zasady i praktyka przejęcia majątku polskiego przez III Rzeszę, ze szczególnym uwzględnieniem sektora rolnego oraz mieszkaniowego, na przykładzie prowincji śląskiej (górnośląskiej) w latach 1939–1944, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2008, nr 2.
Siuciak Mirosława, Historyczne podstawy świadomości narodowej Ślązaków, „Białostockie Archiwum Językowe” 2011, nr 11.
Sobczak Janusz, Hitlerowskie przesiedlenia ludności niemieckiej w dobie II wojny światowej, Poznań 1966.
Spór o samorząd gospodarczy w Polsce, red. Stanisław Wykrętowicz, Poznań 2005.
Sroka Irena, Policja hitlerowska w rejencji katowickiej w latach 1939–1945, Opole 1997.
Stäglin Reiner, Fremdling Rainer, Das Deutsche Institut für Wirtschaftsforschung im 2. Weltkrieg – Wirtschaftsforschung und wirtschaftspolitische Beratung von 1939 bis 1945, Berlin 2016.
Sulik Alfred, Przemysł ciężki rejencji katowickiej w gospodarce Trzeciej Rzeszy (1939–1945), Katowice 1984.
Sulik Alfred, Rzemiosło górnośląskie w latach okupacji hitlerowskiej, Katowice 1989.
Szefer Andrzej, Hitlerowskie próby zasiedlania ziemi śląsko‑dąbrowskiej w latach II wojny światowej (1939–1945), Katowice 1984.
Szefer Andrzej, Przesiedleńcy niemieccy na Górnym Śląsku w latach 1939–1945, Katowice 1974.
Skubiszewski Krzysztof, Pieniądz na terytorium okupowanym, Poznań 1960.
Urząd do Spraw Planowania Przestrzenno‑Budowlanego dla Górnego Śląska Oddział Okręgowy w Katowicach. Wstęp do inwentarza, oprac. Jadwiga Osojca, Katowice 1956.
Wanatowicz Maria W., Historia społeczno‑polityczna Górnego Śląska i Śląska Cieszyńskiego w latach 1918–1945, Katowice 1994.
Warzecha Bartłomiej, Początki funkcjonowania Urzędu Propagandy NSDAP na Górnym Śląsku (wrzesień – grudzień 1939 roku), „Szkice Archiwalno‑Historyczne” 2009, nr 5.
Werhahn P.H., „Weltwirtschaftliches Archiv“ 1941, Bd. 53, H. 2, s. 95–100, [z:] Karl Euling, Die Kartelle im oberschlesischen Steinkohlenbergbau, Jena 1939.
Węcki Mirosław, Fritz Bracht (1899–1945). Nazistowski zarządca Górnego Śląska w latach II wojny światowej, Katowice 2014.
Węcki Mirosław, „Juden sind hier unerwünscht”. Materiały do dziejów zabrzańskich Żydów w aktach zespołu: Kierownictwo Powiatowe NSDAP w Zabrzu, „Szkice Archiwalno‑Historyczne” 2008, nr 4.
Węcki Mirosław, Źródła do dziejów górnośląskiej NSDAP w zasobie Archiwum Państwowego w Katowicach, „Szkice Archiwalno‑Historyczne” 2007, nr 3.
Wrzyszcz Andrzej, Die deutsche »Wirtschafts-« Rechtsetzung im Generalgouvernement 1939–1945, [in:] Das Europa des „Dritten Reichs”. Recht, Wirtschaft, Besatzung, hg. v. Johannes Bähr, Ralf Banken, Frankfurt am Main 2005.
Wrzyszcz Andrzej, Die Einmischung der deutschen Justizverwaltung in die Wirtschaft des polnischen Generalgouvernements (1939–1945), [in:] Europäische Volkswirtschaften unter deutscher Hegemonie 1938–1945, hg. v. Christoph Buchheim, Marcel Boldorf, München 2012.
Zwangsarbeit im Ruhrbergbau während des Zweiten Weltkrieges Spezialinventar der Quellen in nordrhein‑westfälischen Archiven, bearb. v. Holger Menne, Michael Farrenkopf, Bochum 2004.
Gesetz über die Regelung der Kohlenwirtschaft. Vom 23. März 1919, „Reichs-Gesetzblatt” 1919 I, s. 342.
Verordnung zur Einführung von Vorschriften über die Regel der Kohlenwirtschaft in den eingegliederten Ostgebieten. Vom 12. Februar 1940, Reichsgesetzblatt 1940 I, s. 364.
Verordnung über die Deutsche Volksliste und die deutsche Staatsangehörigkeit in den eingegliederten Ostgebieten vom 4. März 1941, „Reichsgesetzblatt” 1941 I, s. 118.
Erste Verordnung zur Durchführung der Verordnung über die Vereinfachung und Vereinheitlichung der Organisation der gewerblichen Wirtschaft (Gauwirtschaftskammerverordnung). Vom 20. April 1942, „Reichsgesetzblatt” 1942 I, s. 189.
Dritte Verordnung zur Durchführung der Verordnung über die Vereinfachung und Vereinheitlichung der Organisation der gewerblichen Wirtschaft (Gauwirtschaftskammerverordnung, GWKAV). Vom 30. Mai 1942, „Reichsgesetzblatt” 1942 I, s. 371.
Fünfte Verordnung zur Durchführung der Verordnung über die Vereinfachung und Vereinheitlichung der Organisation der gewerblichen Wirtschaft (Gauwirtschaftskammerverordnung-Beitragsverordnung). Vom 21. Oktober 1942, „Reichsgesetzblatt“ 1942 I, s. 629.
https://www.diw.de/sixcms/detail.php?id=283704.
http://www.holocaustresearchproject.org/nazioccupation/sosbend.html.
https://kc-cieszyn.pl/niemieckie-zbrodnie-na-slasku-cieszynskim-1939-1945/.
https://krajoznawca.org/kg28/122-sladam-sosnowieckich-zydow-cz-1.
https://verwaltungshandbuch.bavarikon.de/VWH/X._Staatliche_Sonderverwaltungen_1933_bis_1945#lang-de.
https://wisla.naszemiasto.pl/rozmowa-z-dr-aleksandra-namyslo-historykiem-z-oddzialu/ar/c1-6456481.
Pobrania
Opublikowane
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2024 Miscellanea Historico-Iuridica
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
