Prawo do obrony u progu procesu karnego. Rozważania o statusie osoby podejrzanej w polskim prawie karnym procesowym – ujęcie historyczne od 1928 roku
Ключевые слова:
prawo do obrony, podejrzany, osoba podejrzanaАннотация
Prawo do obrony jest jednym z fundamentalnych filarów procesu karnego, stanowiącym jednocześnie istotny element ochrony praw człowieka. Jego zakres i zastosowanie ewoluowały na przestrzeni lat, szczególnie w kontekście osób podejrzanych jeszcze przed formalnym przedstawieniem zarzutów. Celem niniejszego artykułu jest analiza historycznego kształtowania się prawa do obrony w początkowej fazie postępowania karnego oraz ocena, w jakim stopniu obecne regulacje odpowiadają standardom prawa międzynarodowego i zasadom rzetelnego procesu.
W polskim systemie prawnym prawo to wynika z Konstytucji RP, kodeksu postępowania karnego oraz aktów prawa międzynarodowego, w tym Europejskiej konwencji praw człowieka. Mimo tych gwarancji przez lata problematyczne pozostawało określenie momentu, od którego osoba podejrzana nabywa prawo do obrony. Artykuł podejmuje próbę uporządkowania terminologii i przedstawia ewolucję tego zagadnienia od okresu międzywojennego po współczesne propozycje zmian legislacyjnych.
Szczególna uwaga została poświęcona pracom Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego, która w swoich projektach przewiduje rozszerzenie definicji podejrzanego, co wpłynie na jego sytuację procesową. Nowe ujęcie tej kategorii może stanowić istotny krok w kierunku zwiększenia ochrony prawnej osób, które dotychczas znajdowały się w swoistej „szarej strefie” postępowania karnego, bez formalnych gwarancji procesowych. W artykule zastosowano metodę dogmatycznoprawną oraz historycznoprawną, co pozwala na prześledzenie zmian w zakresie prawa do obrony od dwudziestolecia międzywojennego po współczesność. Analiza historycznych i współczesnych regulacji pozwala na ocenę, czy proponowane zmiany legislacyjne mogą skutecznie wypełnić istniejące luki prawne i wzmocnić ochronę procesową osób podejrzanych.
Библиографические ссылки
Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej uchwalona przez Sejm Ustawodawczy w dniu 22 lipca 1952 r. (Dz.U. 1952 nr 33, poz. 232).
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/48/UE z dnia 22 października 2013 r. w sprawie prawa dostępu do adwokata w postępowaniu karnym i w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania oraz w sprawie prawa do poinformowania osoby trzeciej o pozbawieniu wolności i prawa do porozumiewania się z osobami trzecimi i organami konsularnymi w czasie pozbawienia wolności, Dz.U. L 294/1 z dnia 6 listopada 2013 r.
Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 19 marca 1928 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. 1928 nr 33, poz. 313).
Ustawa z dnia 21 stycznia 1932 r. zmieniająca niektóre przepisy postępowania karnego (Dz.U. 1932 nr 10, poz. 60).
Dekret Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 29 września 1936 r. – Kodeks wojskowego postępowania karnego (Dz.U. 1936 nr 76, poz. 537).
Dekret z dnia 23 czerwca 1945 r. – Kodeks Wojskowego Postępowania Karnego (Dz.U. 1945 nr 36, poz. 216).
Dekret z dnia 16 listopada 1945 r. o postępowaniu doraźnym (Dz.U. 1945 nr 53, poz. 301).
Dekret z dnia 13 czerwca 1946 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy państwa (Dz.U. 1946 nr 30, poz. 192).
Ustawa z dnia 27 kwietnia 1949 r. o zmianie przepisów postępowania karnego (Dz.U. 1949 nr 32, poz. 238).
Ustawa z dnia 20 lipca 1950 r. o zmianie przepisów postępowania karnego (Dz.U. nr 38, poz. 348).
Ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. 1969 nr 13, poz. 96, z późn. zm.).
Postanowienie SN z dnia 2 lipca 2003 r., II KK 268/02, WPP 2006, nr 1, s. 156.
Postanowienie SN z dnia 4 czerwca 2007 r., V KK 108/06, LEX nr 299215.
Wyrok SN z dnia 21 stycznia 1982 r., II KR 338/81, OSNKW 1982, nr 3, poz. 14.
Wyrok TK z 17 lutego 2004 r., SK 39/02, OTK-A 2004, nr 2, poz. 7.
Wyrok TK z 6 grudnia 2004 r., SK 29/04, OTK-A 2004, nr 11, poz. 114.
Wyrok TK z 19 marca 2007 r., K 47/05, OTK-A 2007, nr 3, poz. 27.
Wyrok TK z 3 czerwca 2008 r., K 42/07, OTK-A 2008, nr 5, poz. 77.
Wyrok TK z 11 grudnia 2012 r., K 37/11, OTK-A 2012, nr 11, poz. 133.
Wyrok TK z 20 maja 2014 r., SK 13/13, OTK-A 2014, nr 5, poz. 54.
Bagieński Witold, Procesy pokazowe oskarżonych o szpiegostwo w pierwszej dekadzie Polski Ludowej, [w:] Piony śledcze aparatu bezpieczeństwa publicznego 1944–1990, Magdalena Dźwigał, Paweł Skubisz, Szczecin–Warszawa 2017, s. 389–429.
Baj Agnieszka, Czy osoba podejrzana jest stroną postępowania przygotowawczego?, „Prokuratura i Prawo” 2016, nr 10, s. 83–94.
Baran Krzysztof, Zatrzymanie osoby, „Problemy Praworządności” 1986, nr 3, s. 30–58.
Bojko Łukasz, Kilka uwag o sądach tajnych stalinowskiej Polski, „Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem” 2015, 37, nr 1, s. 35–50.
Cieślak Marian, Przesłuchanie osoby podejrzanej o udział w przestępstwie, która nie występuje w charakterze oskarżonego, „Państwo i Prawo”1964, nr 5–6, s. 119–131.
Cieślak Marian, Zagadnienia dowodowe w procesie karnym, t. I, Warszawa 1955.
Cieślak Marian, Zagadnienia reformy prawa karnego, „Palestra” 1988, z. 5, s. 42–64.
Cydzik Szymon, Prokuratorzy stracą część uprawnień. Rząd przyjął nowelizację procedury karnej, „Rzeczpospolita” z 15.07.2025 r.
Czapigo Andrzej, Osoba podejrzana jako podmiot uprawniony do wniesienia zażalenia na postanowienie o umorzeniu postępowania przygotowawczego, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 2009, nr 2, s. 24–52.
Czarnecki Paweł, Czy osobie podejrzanej przysługuje prawo do obrony? – przyczynek do krytycznej analizy zagadnienia w kontekście obowiązku poddania się danej osoby badaniu alkomatem, [w:] Prawo do obrony: teoria a rzeczywistość, red. Andrzej Światłowski, Kraków 2012, s. 83–97.
Czerwiński Stanisław, Przyjemski Mieczysław, Kodeks postępowania karnego. Tekst obowiązujący od 1 września 1932 r., Warszawa 1932.
Daszkiweicz Wiesław, Paluszyńska Daszkiewicz Krystyna, Proces karny i materialne prawo karne w Polsce w latach 1918–1939, Toruń 1965.
Dziugieł Ireneusz, Sytuacja prawna osoby podejrzanej na tle przepisów kodeksu postępowania karnego z 1997 r. Wybrane zagadnienia, [w:] Ochrona człowieka w świetle prawa Rzeczypospolitej Polskiej. Materiały z II Międzynarodowej Konferencji Naukowej – Mierki 18–19 października 2001, red. Stanisław Piskulski, Olsztyn 2001, s. 327–335.
Gaberle Andrzej, Reforma procedury karnej w Polsce w latach 1990–2002. Uwarunkowania, założenia, perspektywy, „Państwo i Prawo” 2002, z. 5, s. 39–45.
Grzegorczyk Tomasz, Obrońca w postępowaniu przygotowawczym, Łódź 1988.
Grzegorczyk Tomasz, Zatrzymanie jako środek przymusu karno procesowego (uwagi dyskusyjne na tle projektu zmian k.p.k.), „Problemy Prawa Karnego” 1983, nr 6, s. 88–95.
Hofmański Piotr, Sadzik Elżbieta, Zgryzek Kazimierz, Kodeks postępowania karnego. Komentarz do art. 1–296, t. 1, Warszawa 2011.
Karaźniewicz Justyna, Podmiotowy zakres prawa do obrony w postępowaniu karnym w świetle art. 42 ust. 2 Konstytucji RP, „Przegląd Prawa Konstytucyjnego” 2023, nr 3, s. 117–134.
Karski E., Podejrzany a osoba podejrzana i ich charakter według Kodeksu postępowania karnego, „Nowe Prawo” 1976, nr 5, s. 755–763.
Klejnowska Monika, Osoba podejrzana w procesie karnym, „Prokurator” 2003, nr 2, s. 38–51.
Kmiecik Ryszard, Glosa do postanowienia SN z dnia 17 czerwca 1994 r., WZ 122/94, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1995, nr 3–4, s. 78–84.
Kmiecik Ryszard, Glosa do uchwały SN z dnia 20 września 2007 r., I KZP 26/07, „Prokuratura i Prawo” 2007, nr 12, s. 111–118.
Kobus Ireneusz, Dziugieł Ireneusz, Zatrzymanie, ujęcie, doprowadzenie, sprowadzenie osoby, Szczytno 2006.
Konieczny Alfred, Pod rządami wojennego prawa karnego Trzeciej Rzeszy. Górny Śląsk 1939–1945, Warszawa 1972.
Konieczny Alfred, Prawo karne III Rzeszy Niemieckiej jako przykład prawa państwa totalitarnego, „Studia Iuridica Lublinensia” 2020, t. 29, nr 3, s. 141–162.
Koper Radosław, Glosa do wyroku SN z dnia 22 stycznia 2014 r., IV KK 313/13, „Palestra” 2015, nr 1–2, s. 120–126.
Koredczuk Józef, Ewolucja modelu postępowania przygotowawczego w polskim prawie karnym procesowym, [w:] System prawa karnego procesowego. Postępowanie przygotowawcze, t. 10, red. Ryszard Andrzej Stefański, Warszawa 2016, s. 47–121.
Kruszyński Piotr, Podstawowe zasady procesu karnego w nowej Konstytucji i ich realizacja w kodeksie postępowania karnego z 6 czerwca 1997 r., [w:] Nowe prawo karne procesowe. Zagadnienia wybrane. Księga ku czci Profesora W. Daszkiewicza, red. Tadeusz Nowak, Poznań 1999, s. 76–83.
Kruszyński Piotr, Zasada domniemania niewinności w polskim procesie karnym, Warszawa 1983.
Kulesza Cezary, Efektywność udziału obrońcy w procesie karnym w perspektywie prawnoporównawczej, Zakamycze 2005.
Kulesza Jan, Zbrodnie sądowe sędziów i prokuratorów stanu wojennego jako zbrodnie komunistyczne, „Przegląd Sądowy” 2023, nr 6, s. 35–60.
Lipczyńska Maria, Prawo do obrony w postępowaniu przygotowawczym w ustawie i praktyce, „Nowe Prawo” 1958, nr 7–8, s. 73–86.
Lityński Adam, Historia prawa Polski Ludowej, Warszawa 2013.
Lityński Adam, Prawo Rosji i ZSRR 1917–1991, czyli historia wszechzwiązkowego komunistycznego prawa (bolszewików). Krótki kurs, Warszawa 2017.
Łętowska Ewa, Multicentryczność współczesnego systemu prawa i jej konsekwencje, „Państwo i Prawo” 2005, z. 4, s. 17–27.
Marszał Kazimierz, Prawo karne procesowe, Warszawa 1988.
Marszał Kazimierz, [w:] Proces karny, red. Kazimierz Marszał, Stanisław Stachowiak, Kazimierz Zgryzek, Katowice 2005, s. 203–205.
Murzynowski Andrzej, Faktycznie podejrzany w postępowaniu przygotowawczym, „Palestra” 1971, nr 10, s. 71–79.
Murzynowski Andrzej, Ogólna charakterystyka nowego kodeksu postępowania karnego, „Państwo i Prawo” 1997, z. 7, s. 3–24.
Murzynowski Andrzej, Udział obrońcy w postępowaniu przygotowawczym de lege lata, „Palestra” 1987, nr 7-8, s. 46–52.
Niedzielak Piotr, Petryna Krzysztof, [w:] Kodeks postępowania karnego. Praktyczny komentarz z orzecznictwem, red. Andrzej Kryże, Piotr Niedzielak, Krzysztof Petryna, Tomasz Eryk Wirzman, Warszawa 2002, s. 174.
Owczarski S., Osoba podejrzana i podejrzany w dochodzeniu niecierpiącym zwłoki w świetle badań, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1994, nr 1, s. 19–29.
Peczeniuk Janusz, Instytucja przedstawienia zarzutu w świetle przepisów postępowania karnego, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1994, nr 3–4, s. 40–52.
Peiper Leon, Komentarz do kodeksu postępowania karnego, Kraków 1932.
Płaza Stanisław, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. III, Okres międzywojenny, Kraków 2001.
Posnow Włodzimierz, [w:] Postępowanie karne. Część ogólna, red. Jerzy Skorupka, Warszawa 2012.
Pospieszalski Karol Marian, Hitlerowskie „prawo” okupacyjne w Polsce. Wybór dokumentów. Część 1: Ziemie „wcielone”, Poznań 1952.
Prusak Feliks, Pociągnięcie podejrzanego do odpowiedzialności w procesie karnym, Warszawa 1973.
Prusak Feliks, Pojęcie podejrzanego w procesie karnym, „Palestra” 1969, t. 13, s. 18–29.
Prusak Feliks, Przegląd Orzecznictwa Sądu Najwyższego w zakresie prawa karnego procesowego za rok 1982, „Nowe Prawo” 1983, nr 9–10, s. 186–200.
Prusak Feliks, Uzasadnienie postanowienia o przedstawieniu zarzutów w procesie karnym, „Problemy Praworządności” 1970, nr 4, s. 24–35.
Rozmaryn Stefan, Konstytucja jako ustawa zasadnicza Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Warszawa 1954.
Siewierski Mieczysław, Kodyfikacja prawa karnego procesowego, „Państwo i Prawo” 1968, z. 7, s. 112–121.
Skrętowicz Edward, Faktycznie podejrzany w polskim procesie karnym, „Studia Iuridica Lubliniensia” 1997, nr 33, s. 115–132.
Skrętowicz Edward, Zatrzymanie jako środek przymusu, „Problemy Prawa Karnego” 1970, nr 9–10, s. 8–17.
Sobolewski Zbigniew, Sowiński Piotr Krzysztof, [w:] Proces karny. Część ogólna, red. Grażyna Artymiak, Maciej Rogalski, Monika Klejnowska, Warszawa 2012.
Sobolewski Zbigniew, Osoba podejrzana oraz potencjalnie podejrzana w znowelizowanym (2003) kodeksie postępowania karnego a gwarancje konstytucyjne, [w:] Problemy znowelizowanej procedury karnej. Materiały konferencji naukowej, Rzeszów–Czarna, 17–18 października 2003, red. Zbigniew Sobolewski, Grażyna Artymiak, Czesław Paweł Kłak, Kraków 2004, s. 329–338.
Steinborn Sławomir, Status osoby podejrzanej w procesie karnym z perspektywy Konstytucji RP (uwagi de lege lata i de lege ferenda), [w:] Państwo prawa i prawo karne. Księga Jubileuszowa Prof. A. Zolla, t. 2, red. Piotr Kardas, Tomasz Sroka, Włodzimierz Wróbel, Warszawa 2012, s. 761–781.
Steinborn Sławomir, Wąsek Wiaderek Małgorzata, Moment uzyskania statusu biernej strony postępowania karnego z perspektywy konstytucyjnej i międzynarodowej, [w:] Wokół gwarancji współczesnego procesu karnego. Księga jubileuszowa Profesora Piotra Kruszyńskiego, red. Maria Rogacka Rzewnicka, Hanna Gajewska Kraczkowska, Beata Bieńkowska, Warszawa 2015, s. 429–455.
Stefański Ryszard Andrzej, Obrona obligatoryjna w polskim procesie karnym, Warszawa 2012.
Stefański Ryszard Andrzej, [w:] Kodeks postępowania karnego. Komentarz do art. 71 el/LEX, red. Ryszard Andrzej Stefański, Stanisław Zabłocki.
Stefański Ryszard Andrzej, Prawo do obrony osoby podejrzanej, [w:] Z problematyki funkcji procesu karnego, red. Tomasz Grzegorczyk, Jacek Izydorczyk, Radosław Olszewski, Warszawa 2013, s. 296–303.
Szczygieł Tomasz, Wojskowe postępowanie karne w II Rzeczypospolitej (1918–1938), Rzeszów 2017.
Szczygieł Tomasz, Cztery kodyfikacje prawa karnego wojskowego II Rzeczypospolitej: sukcesy i porażki, [w:] Verus amicus rara avis est: studia poświęcone pamięci Wojciecha Organiściaka, red. Adam Lityński, Andrzej Matan, Marian Mikołajczyk, Dariusz Nawrot, Grzegorz Nancka, Katowice 2020, s. 743–757.
Tarnowska Danuta, Różnice między śledztwem a dochodzeniem w polskim procesie karnym, Szczecin 2009.
Tarnowska Danuta, Instytucja przedstawienia zarzutów w polskim procesie karnym, Szczecin 2013.
Tęcza Paciorek Anna Marta, Pojęcie osoby podejrzanej i jej uprawnienia, „Prokuratura i Prawo” 2011, nr 11, s. 56–75.
Tokarska Magdalena, Osoba podejrzana – (nie)pełnoprawny uczestnik procesu karnego, [w:] Uczestnicy postępowania karnego w świetle nowelizacji procedury karnej po 1 lipca 2015 r. Komentarz praktyczny, red. Paweł Czarnecki, Małgorzata Czerwińska, Warszawa 2015, s. 88–101.
Tylman Janusz, Nowy kodeks postępowania karnego w świetle pierwszych jego ocen, „Państwo i Prawo” 1998, z. 9–10, s. 107–135.
Uzasadnienie rządowego projektu nowego kodeksu postępowania karnego, [w:] Nowe kodeksy karne – z 1997 r. z uzasadnieniami, Warszawa 1997, s. 1–171.
Uzasadnienie do projektu z dnia 14 czerwca 2024 r. ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, s. 73, https://www.gov.pl/web/sprawiedliwosc/projekty-aktow-prawnych (dostęp: 17.04.2025).
Waltoś Stanisław, Nowa polska procedura karna a oczekiwania społeczne, „Państwo i Prawo” 1998, z. 9–10, s.103-104.
Waltoś Stanisław, Proces karny w przyszłej konstytucji PRL (Postulaty de lege ferenda na tle prawnoporównawczym), „Państwo i Prawo” 1988, z. 10, s. 3–14.
Wąsek Wiaderek Małgorzata, Prawo oskarżonego do posiadania obrońcy w świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, [w:] Studia i Analizy Sądu Najwyższego, t. 6, red. Krzysztof Ślebzak, Warszawa 2012, s. 331–360.
Wasilewski Jacek, Sprawa generała Augusta Emila Fieldorfa, „Palestra” 1989, nr 11–12, s. 1–13.
Wiliński Paweł, Zasada prawa do obrony w polskim procesie karnym, Kraków 2006.
Wyciszczak Stanisław, Uprawnienia podejrzanego w nowym k.p.k., „Prokuratura i Prawo” 1997, nr 12, s. 44–52.
Zubik Marek, Konstytucyjne aspekty prawa wyboru obrony i obrońcy w sprawach karnych w perspektywie orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, „Europejski Przegląd Prawniczy” 2019, nr 1, s. 35–52.
Загрузки
Опубликован
Выпуск
Раздел
Лицензия
Copyright (c) 2025 Uniwersytet w Białymstoku (zeszyt jako całość); Marta Roksana Jasińska (artykuł)
Это произведение доступно по лицензии Creative Commons «Attribution-ShareAlike» («Атрибуция — На тех же условиях») 4.0 Всемирная.
