Szczepienia dzieci w Polsce przeciw chorobom zakaźnym (1945-1989) – analiza ich kontekstu historycznego, podstaw prawnych i efektywności
Ключевые слова:
szczepienia dzieci, szczepienia w okresie PRL-u, ruchy antyszczepionkoweАннотация
Idea powszechnych szczepień ochronnych dzieci została zainicjowana w Europie w początkach XIX w. Masowe szczepienia przeciw ospie metodą wakcynacji wprowadziły wówczas Austria, Prusy, Hiszpania i Wielka Brytania. Działania przeciwepidemiczne realizowane w Polsce w latach 1945-1989, w tym szczepienia ochronne, były kontynuacją prowadzonych wcześniej w II RP (1918-1939) i odbywały się z wykorzystaniem zdobytych wówczas doświadczeń, kadr i powołanych przed 1939 r. instytucji. W artykule przedstawiono podstawy medyczne powszechnych szczepień ochronnych w Europie i w Polsce do 1989 r. i omówiono ich efektywność wraz z jej uwarunkowaniami. Przedstawiono także sytuację w zakresie populacyjnej ochrony przeciwepidemicznej w latach 1989-2023 w Polsce i w świecie, wynikającą ze zmniejszania się poziomu wyszczepialności dzieci, m.in. na skutek aktywizacji ruchów antyszczepionkowych. Omówiono genezę tych ruchów i uwarunkowania ich popularności w społeczeństwie. Sformułowano także postulaty de lege ferenda, które mogłyby ograniczyć wpływy ruchów antyszczepionkowych w Polsce i związane z tym niebezpieczeństwo zmniejszenia poziomu wyszczepialności dzieci przeciw chorobom zakaźnym, które wiąże się z rosnącą liczbą odmów zaszczepienia dzieci deklarowanych przez rodziców. Artykuł zawiera obszerne zestawienie piśmiennictwa dotyczącego kształtowania się standardu medycyny publicznej w Europie i w Polsce od końca XVIII w. do czasów współczesnych oraz historii szczepień. Zawiera też omówienie podstawowych aktów prawnych wydanych w Polsce w latach 1945-1989, gdy szczepionki przeciw chorobom zakaźnym wieku dziecięcego zostały opracowane i stały się w Polsce szeroko dostępne dzięki podjęciu ich produkcji w naszym kraju. Zostały też omówione skutki ich masowego użycia, związane z uzyskaniem odporności populacyjnej. Przedstawiono także współczesne regulacje prawne dotyczące dogmatyczno-prawną. Metoda pierwsza została przeprowadzona w oparciu o analizę ewolucji aktów prawnych normujących zasady szczepień dzieci przeciwko chorobom zakaźnym w badanym okresie. W przypadku drugiej zinterpretowano przepisy prawne i ich znaczenie dla omawianego tematu. Celem artykułu jest egzegeza historycznych uwarunkowań, które legły u podstaw polityki szczepień prowadzonej w latach 1945-1989 przez władze Polski, dokonanie przeglądu regulacji prawnych dotyczących szczepień dzieci wprowadzanych w tym okresie i ewolucji przepisów prawnych dotyczących szczepień. Autorzy dokonują także oceny oraz efektywności podejmowanych w latach 1945-1989 działań i wyprowadzają wnioski dotyczące zmniejszenia poziomu wyszczepialności dzieci, obserwowanego w Polsce współcześnie.
Библиографические ссылки
Konstytucja PRL z dnia 22 lipca 1952 r. (Dz.U. 1952 nr 33, poz. 232).
Dyrektywa 2002/46/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 10 czerwca 2002 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw Państw Członkowskich odnoszących się do suplementów żywnościowych (Dz.Urz. L 183, 12/07/2002 P. 0051 – 0057).
Ustawa z dnia 21 lutego 1935 r. o zapobieganiu chorobom zakaźnym i o ich zwalczaniu (Dz.U. 1935 nr 27, poz. 198).
Ustawa z dnia 28 października 1948 r. o zakładach społecznych służby zdrowia i planowej gospodarce w służbie zdrowia (Dz.U. 1948 nr 55, poz. 434).
Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (t.j. Dz.U. 2022 poz. 1731, 1733, 2731, 2770).
Rozporządzenie Ministra Opieki Społecznej z dnia 25 lutego 1936 r. o przymusowem szczepieniu ochronnem przeciw błonicy (dyfterji) (pisownia oryginalna) (Dz.U. 1936 nr 22, poz. 183).
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 17 kwietnia 1945 r. wydane w porozumieniu z Ministrem Administracji Publicznej, w sprawie przeprowadzenia przymusowych szczepień ochronnych przeciw durowi brzusznemu (Dz.U. 1945 nr 15, poz. 88).
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 11 lipca 1947 r. wydane w porozumieniu z Ministrami: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych w sprawie przymusowych szczepień ochronnych przeciw durowi brzusznemu (Dz.U. 1947 nr 54, poz. 294).
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 20 czerwca 1951 r. w sprawie przymusowych szczepień ochronnych przeciw ospie naturalnej (Dz.U. 1951 nr 35, poz. 275).
Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 30 kwietnia 1955 r. w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych przeciw gruźlicy (Dz.U.1955 nr 20, poz. 130).
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 27 lutego 1959 r. w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych przeciwko chorobie Heinego-Medina (Dz.U. 1959 nr 17, poz. 102).
Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 26 kwietnia 1962 r. w sprawie przymusowych szczepień ochronnych przeciw ospie naturalnej (Dz.U. 1962 nr 25, poz. 117).
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 20 grudnia 1963 r. w sprawie ustalenia wykazów chorób zakaźnych, (Dz.U. 1963 nr 58, poz. 314).
Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 października 1964 r. w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych przeciwko chorobom zakaźnym (Dz.U. 1964 nr 40, poz. 273).
Rozporządzeniem Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 20 czerwca 1969 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych przeciwko chorobom zakaźnym (Dz.U. 1969 nr 17, poz. 128).
Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 12 listopada 1964 r. w sprawie organizacji i zadań stacji pogotowia ratunkowego (Dz.U. 1964 nr 42, poz. 288).
Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 31 lipca 1967 r. w sprawie organizacji otwartej opieki zdrowotnej (Dz.U. 1967 nr 36, poz. 183).
Rozporządzeniem Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 9 września 1970 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych przeciwko chorobom zakaźnym (Dz.U. 1970 nr 23, poz. 188).
Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 29 września 1972 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych przeciwko chorobom zakaźnym (Dz.U. 1972 nr 44 poz. 278).
Rozporządzeniem Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 20 lutego 1973 r. w sprawie organizacji zespołów opieki zdrowotnej (Dz.U. 1973 nr 7, poz. 52).
Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 22 grudnia 1975 r. w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych (Dz.U. 1976 r. nr 1, poz. 8).
Rozporządzeniem Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 22 grudnia 1975 r. w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych (Dz.U. 1976 nr 1 poz. 8).
Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 6 lipca 1998 r. w sprawie zasad przeprowadzania szczepień ochronnych przeciwko chorobom zakaźnym (Dz.U. 1998 nr 94 poz. 600).
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 30 czerwca 2022 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie specjalizacji lekarzy i lekarzy dentystów (Dz.U. 2022, poz. 1408).
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 27 grudnia 2022 r. w sprawie określenia priorytetowych dziedzin medycyny (Dz.U. 2022, poz. 2814).
Zarządzenie Ministra Zdrowia z dnia 30 kwietnia 1949 r. o zaliczeniu niektórych stacji Pogotowia Ratunkowego do zakładów społecznych służby zdrowia (M.P 1949 nr 28, poz. 444).
Zarządzenie Ministra Zdrowia z dnia 9 listopada 1949 r. o zaliczeniu niektórych stacji pogotowia ratunkowego do zakładów społecznych służby zdrowia (M.P. 1949 nr 92, poz. 1104).
Zarządzenie Ministra Zdrowia z dnia 1 lutego 1950 r. o zaliczeniu niektórych stacji pogotowia ratunkowego do zakładów społecznych służby zdrowia (M.P. 1950 nr 16, poz. 166).
Zarządzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 sierpnia 1950 r. o zaliczeniu niektórych stacji pogotowia ratunkowego do zakładów społecznych służby zdrowia (M.P. 1950 nr 98, poz. 1232).
Bednarek Anna, Bartkowiak-Emeryk Małgorzata, Wysocki Jacek, Szczepienia ochronne w profilaktyce chorób zakaźnych u dzieci, Warszawa 2018.
Bernatowska Ewa, Grzesiowski Paweł (red.), Szczepienia ochronne obowiązkowe i zalecane od A do Z, Warszawa 2013.
Cianciara Janusz, Juszczyk Jacek (red.), Choroby zakaźne i pasożytnicze, t. 1,, Lublin 2012.
Colgrove James, State of Immunity: The Politics of Vaccination in Twentieth-Century America, Los Angeles 2006.
Doroszewska Antonina, Wpływ Internetu na zachowania w zdrowiu i chorobie, [w:] Zdrowie i choroba w kontekście psychospołecznym, red. Kazimierz Popielski, Michał Skrzypek, Ewa Albińska, Lublin 2010.
Dębiec Barbara, Magdzika Wiesław (red.), Szczepienia ochronne u dzieci, Warszawa 1983.
Frevert Ute, Krankheit als politisches Problem 1770–1880. Soziale Unterschichten in Preussen zwischen medizinischer Polizei und stattlicher Sozialversicherung, Göttingen 1984.
Gościniak Grażyna, Lonc Elżbieta, Okulewicz Anna, Płonka-Syroka Bożena, Epidemiczne zagrożenia na Dolnym Śląsku, Polska, w latach 1945–1975 oraz przeciwdziałania, [w:] Wektory i patogeny – w przeszłości i przyszłości: in memoriam profesoris Tadeusz M. Lachowicz, red. Gabriela Bugla-Płoskońska, Elżbieta Lonc, Wrocław 2015.
Hager Thomas, Dziesięć leków, które ukształtowały medycynę, tłum. Aleksander Gomola, Poznań 2019.
Hurkacz Magdalena, Blaski i cienie samoleczenia, [w:] Antropologia medycyny i farmacji w kontekście kulturowym, społecznym i historycznym. Studia Humanistyczne Wydziału Farmaceutycznego Akademii Medycznej we Wrocławiu, t. 1, red. Bożena Płonka-Syroka, Wrocław 2008.
Indulski Janusz, Leowski Jerzy, Podstawy medycyny społecznej, Warszawa 1971.
Isaacs David, Szczepienia. Odkrycia medyczne, które zmieniły świat, przeł. Aleksander Gomola, Kraków 2022.
Kontrowersje wokół szczepień obowiązkowych, Kancelaria Senatu, Warszawa 2018.
Kostrzewski Jan (red.), Choroby zakaźne w Polsce i ich zwalczanie w latach 1919–1962, Warszawa 1964.
Kostrzewski Jan, Magdzik Wiesław, Naruszewicz-Lesiuk Danuta (red.), Choroby zakaźne i ich zwalczanie na ziemiach polskich w XX wieku, Warszawa 2001.
Kostrzewski Jan (red.), Choroby zakaźne w Polsce i ich zwalczanie w latach 1919–1962, Warszawa 1964.
Kostrzewski Jan (red.), Choroby zakaźne w Polsce i ich zwalczanie w latach 1961–1970, Warszawa 1973.
Kostrzewski Jan (red.), Choroby zakaźne w Polsce i ich zwalczanie w latach 1970–1979, Wrocław 1984.
Krawczyk Ewa, Weiner January, Belowski Jacek, Nie daj się wkręcać szarlatanom. Posłuchaj, co o zdrowiu mówi nauka!, Bielsko-Biała 2019.
Kulesza Aleksandra, Szczepienia ochronne, Warszawa 1975.
Leowski Jerzy, Przekształcenia systemu ochrony zdrowia w Polsce od 1918 do lat 1990, [w:] Polityka zdrowotna a zdrowie publiczne, Warszawa 2009.
Lonc Elżbieta, Gościniak Grażyna, Okulewicz Anna, Płonka-Syroka Bożena, Stych Marek, Epidemiczne zagrożenia w latach 1975–2015 na Dolnym Śląsku w kontekście zmieniających się systemów ochrony zdrowia publicznego w Polsce, [w:] Zdrowie dla regionu, t. 2, Uzdrowiska, Elżbieta Lonc, Kinga Plewa-Tutaj, Wałbrzych 2017.
Lamża Łukasz, Światy równoległe. Czego uczą nas płaskoziemcy, homeopaci i różdżkarze, Wołowiec 2020.
Małolepsza-Jarmołowska Katarzyna, Samoleczenie czy samouszkodzenie? Interakcje i ich niekorzystne skutki, [w:] Miraże pseudoterapii i ich koszty zdrowotne i społeczne. Doświadczenie choroby w perspektywie badań interdyscyplinarnych, t. 3, red. Bożena Płonka-Syroka, Andrzej Syroka, Wrocław 2017.
Marchand Marie H., The Story of the Pasteur Institute and Its Contributions to Global Health, 2018.
Meszaros Jadwiga, Gonera Ewa, Wskazania i przeciwwskazania do szczepień, Warszawa 1978.
Mnookin Seth, Wirus paniki. Historia kontrowersji wokół szczepionek i autyzmu, tłum. Hanna Pustuła-Lewicka, Wołowiec 2019.
Oshinsky David M., Polio: historia pokonania choroby Heinego-Medina, tłum. Andrzej Hennel, Warszawa 2015.
Piątkowski Włodzimierz, Nowakowska Luiza, Pseudoterapie w Polsce. Wybrane aspekty socjologiczne i prawne, [w:] Doradztwo – poradnictwo – wsparcie, red. Bożena Płonka-Syroka, Mateusz Dąsal, Wiesław Wójcik, Warszawa–Bellerive-sur-Allier 2016.
Płonka-Syroka Bożena, Syroka A., Metody profilaktyki i leczenia ospy wietrznej i ospy prawdziwej w kalendarzach śląskich z XVII i XVIII w., [w:] Lek roślinny w lecznictwie Bliskiego Wschodu i Europy Środkowej: wybrane problemy. Lek roślinny, t. 9, red. Bożena Płonka-Syroka, Andrzej Syroka, Wrocław 2022.
Płonka-Syroka Bożena, Hudaszek Monika, Kurzyna Wiktoria, Obraz epidemii COVID-19 w polskich tygodnikach opinii, czasopismach lekarskich i w świadomości pacjentów. Analiza krytyczno-porównawcza. Doświadczanie choroby w perspektywie badań interdyscyplinarnych, t. 9, Wrocław 2022.
Płonka-Syroka Bożena, Medycyna alternatywna i jej ocena z punktu widzenia standardu Evidence Based Medicine, [w:] Bożena Płonka-Syroka, Problemy etyczne w farmacji, Wrocław 2020.
Płonka-Syroka Bożena, Samoleczenie na podstawie autodiagnozy i problemy z nim związane, [w:] Dyskurs (para)medyczny: gatunki – funkcje – przeobrażenia, red. Adam Dombrowski, Waldemar Żarski, Wrocław–Kraków 2018.
Porter Dorothy, Health, Civilisation and the State. A History of Public Health from Ancient to Modern Times, London–New York 2005.
Prętki Krzysztof, Przekształcenia systemu ochrony zdrowia w Polsce po II wojnie światowej, Poznań 2007.
Prętki Krzysztof, Polityka zdrowotna w Polsce i na świecie. Pomiędzy doświadczeniami przeszłości a wyzwaniami przyszłości, Poznań 2020.
Scott Susan, Duncan Christopher, Czarna śmierć. Epidemie w Europie od starożytności do czasów współczesnych, tłum. Agnieszka Siennicka, Warszawa 2019.
Snowden Frank, Epidemics and Society: From the Black Death do the Present, Yale 2019.
Sobierajski Tomasz, Społeczny kontekst szczepień: wprowadzenie do wakcynologii społecznej i socjologii szczepień, Bielsko-Biała 2017.
Stawiarska Patrycja, Kierunki współczesnej promocji zdrowia i prewencji zaburzeń. Profilaktyka XXI wieku. Zagrożenia i wyzwania. Teoria i praktyka, Warszawa 2019.
Supady Jerzy, Włodarczyk Magdalena, Gruźlica w Łodzi w latach 1965–1970: z dziejów walki z chorobą, Łódź 2006.
Tymiński Radosław, Prawo medyczne dla lekarzy i studentów wydziałów lekarskich, Wydawnictwo Medical Tribune Polska, Warszawa 2014.
Więckowska Elżbieta, Walka z ostrymi chorobami zakaźnymi w Polsce w latach 1918–1924, Wrocław 1999.
Wiktorowicz Krzysztof, Kaszkowiak Krzysztof, Kaszkowiak Mirosława, Szczepienia profilaktyczne – troska o dobro wspólne czy objaw totalitaryzmu państwowego, [w:] Między historią bioetyką i medycyną. Księga jubileuszowa z okazji 70-lecia urodzin Profesora Michała Musielaka, red. Krzysztof Prętki, Adam Czabański, Ewa Baum, Katarzyna B. Głodowska, Poznań 2019.
Wilkoszewski Edward (red.), Szczepienia ochronne u dzieci,, Warszawa 1966.
Zatoński Witold A., Zatoński Mateusz, Sytuacja zdrowotna, [w:] Dzieje medycyny w Polsce, t. 3. Lata 1944–1989, red. Wojciech Noszczyk, Warszawa 2016.
Adamowicz Anna, Płonka-Syroka Bożena, Szczepienia przeciw ospie prawdziwej oraz przeciw gruźlicy w opiniach lekarzy polskich w świetle wybranych tytułów polskiego czasopiśmiennictwa lekarskiego (1801–1900), „Analecta” 2018, t. 27, nr 1.
Ali Mohammad, Emch Michael, Park in., Yunus Mohammad, Clemens John, Natural cholera infection-derived immunity in an endemic setting, „The Journal of Infectious Diseases” 2011, nr 204.
Ali Mohammad (et al.), The global burden of cholera, „Bulletin of the World Health Organization” 2012, nr 90.
Auszug aus der auf Pr. Königl. Majestät allerhöchfren Befehl, vom Königl. Ober=Collegiu Medico zu Berlin herausgegeben Anleitung: wie der Landmann und diejenigen, so keinen erlangen können, bey grassirenden Pocken sich zu verhalten haben, [w:] Neu zu jedermanns Gebrauch eingerichteter Astronomischer, Historischer und Schreib=Calender…, b.m. 1770, nlb.
Barua Dhiman, The global epidemiology of cholera in recent years, „Proceedings of the Royal Society of Medicine” 1972, nr 65.
Behr Marcel A., Small P.M., A historical and molecular phylogeny of BCG strains, „Vaccine” 1999, t. 17.
Bober Tomasz, Seń Aleksandra, Doświadczanie epidemii „Czarnej Śmierci” z lat 1347–1353 – motyw osamotnienia w wybranych tekstach z epoki, [w:] Osamotnieni w bólu. Doświadczanie choroby w perspektywie badań interdyscyplinarnych, t. 4, red. Bożena Płonka-Syroka, Wrocław 2018.
Blevins Steve M., Bronze Michael S., Robert Koch and the „golden age” of bacteriology, „International Journal of Infections Diseases” 2010, t. 14, nr 9.
Brown Katrina F., Jak rodzice i pacjenci podejmują decyzje o szczepieniach – implikacje dla praktyki lekarskiej i zdrowia publicznego, przeł. Małgorzata Wójcik, „Medycyna Praktyczna Szczepienia” 2013, nr 3, https://www.mp.pl/szczepienia/specjalne/77841,jakrodzice-i-pacjenci-podejmuja-decyzje-o-szczepieniach-implikacje-dla-praktykilekarskiej-i-zdrowia-publicznego.
Czachorowska Monika, Leczenie i zwalczanie zachorowań na poliomyelitis w okresie epidemii w latach 50. i później, „Przegląd Epidemiologiczny” 2002, t. 56.
Fan Ka-wai, National Center for Complementary and Alternative Medicine Website, „Journal of the Medical Library Association” 2005, t. 93, nr 3.
Greenwood Brian, The contribution of vaccination to global health: past, present and future, „Philosophical Transactions of the Royal Society B Biological Sciences” 2014, t. 369, nr 1645.
Górny Janusz, Pierwsze Ministerstwo Zdrowia Publicznego w Rzeczypospolitej Polskiej 1919–1923, „Zdrowie Publiczne” 1976, nr 6.
Harris David.F., Edward Jenner and Vaccination, „The Scientific Monthly” 1915, t. 1, nr 1.
Huerkamp Claudia, The History of Smallpox Vaccination in Germany: A First Step in the Medicalization of the General Public, „Journal of Contemporary History” 1985, t. 20, z. 4.
Kaufman Martin, The American Anti-Vaccinationists and Their Arguments, „Bulletin of the History of Medicine” 1967, t. 41, nr 5.
Koithan Mary, Introducing complementary and alternative therapies, „Journal for Nurse Practitioners” 2009, t. 5, nr 1.
Korpalska Walentyna, Szmytkowski Jakub, Procesy modernizacyjne w państwie pruskim i ich wpływ na kształtowanie modelu ochrony zdrowia publicznego na ziemiach zaboru pruskiego w XIX wieku na przykładzie rejencji bydgoskiej, [w:] Przełom nowożytny w nauce europejskiej i jego kontekst społeczno-kulturowy. Studia z Dziejów Kultury Medycznej, t. 8, red. Bożena Płonka-Syroka, A. Syroka, Wrocław 2004.
Kuchar Ernest (et al.), Pertussis: History of the Disease and Current Prevention Failure, „Advances in Experimental Medicine and Biology” 2016, nr 934.
Kuryluk Łukasz, Wieczorek Magdelena, Litwińska Bogumiła, Polio – zagadkowy wirus, „Postępy Mikrobiologii” 2013, t. 52, nr 2.
Kuziara Teresa, Historia szczepień ochronnych w Polsce, „Magazyn Pielęgniarki i Położnej” 2013, nr 3.
Kwiatkowski Zbigniew A., Ludwik Pasteur (1822–1895). Życie i dzieło, https://www.microbiology.pl/wp-content/uploads/2017/03/Ludwik-Pasteur-1822-1895.pdf
Łopatecki Karol, U genezy państwowej opieki społecznej i zdrowotnej, „Medycyna Nowożytna” 2016, t. 22, nr 1.
Łuczak W., Kształtowanie się zasad prawnych socjalistycznego systemu opieki zdrowotnej w PRL, „Archiwum Historii Medycyny” 1974, z. 3, s. 280.
Magdzik Wiesław, Choroba Heinego-Medina – porażenie dziecięce – poliomyelitis – polio. Rozkwit i agonia choroby w dwudziestym wieku, „Przegląd Epidemiologiczny” 2005, t. 56, nr 4.
Magdzik Wiesław, Osiągnięcia w okresie 85 lat działalności i perspektywy działania służby sanitarno-epidemiologicznej w Polsce, „Przegląd Epidemiologiczny” 2004, t. 58.
Marchewka Anna K., Majewska Anna, Młynarczyk Grażyna, Działalność ruchu antyszczepionkowego, rola środków masowego komunikowania oraz wpływ poglądów religijnych na postawę wobec szczepień ochronnych, „Postępy Mikrobiologii” 2015, t. 54, nr 2.
Mark Catherine, Rigau-Pérez José, The World First Immunization Campain, „Bulletin of the History of Medicine” 2009, t. 83, nr 1.
Nandi Arindam, Shet Anita, Why vaccines matter: understanding the broader health, economic, and child development benefits of routine vaccination, „Human Vaccines and Immunotherapeutics” 2020, t. 16, nr 8.
Nartowski Karol, Wiela-Hojeńska Anna, Łapiński Łukasz, Przyczyny i zagrożenia samo leczenia oraz przyjmowania suplementów diety, [w:] Problemy diagnostyki i terapii w ujęciu nauk przyrodniczych i społecznych. Studia Humanistyczne Wydziału Farmaceutycznego Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu, t. 6, red. B. Płonka-Syroka, Wrocław 2012.
Naruszewicz-Lesiuk Danuta, Rola Państwowego Zakładu Higieny w perspektywie historycznej, „Przegląd Epidemiologiczny” 2008, t. 62.
Naruszewicz-Lesiuk Danuta, Wysocki Mirosław J., Tematyka i wyniki wybranych prac naukowo-badawczych w dziedzinie epidemiologii prowadzonych w Państwowym Zakładzie Higieny w latach 1945–1989, „Przegląd Epidemiologiczny” 2013, t. 67.
Nawaz Yasir (et al.), A Review on Smallpox, „Journal of Biomedical Sciences” 2022, t. 11, nr 6.
Nelson Marie C., Rogers John, The Right to Die? Anti-Vaccination Activity and the 1874 Smallpox Epidemic in Stockholm, „Social History of Medicine” 1992, t. 3.
Nuwarda R.F., Vaccine Hesitancy: Contemporary Issues and Historical Background, „Vaccines” 2022, nr 10.
Lipelt Robert, Walka z chorobami zakaźnymi w Galicji w XIX i początkach XX w. w świetle obowiązującego ustawodawstwa, [w:] Osamotnieni w bólu. Doświadczanie choroby w perspektywie badań interdyscyplinarnych, t. 4, red. Bożena Płonka-Syroka, Wrocław 2018.
Płonka-Syroka Bożena, Wpływ czynników wewnątrznaukowych i zewnątrz naukowych na ukształtowanie się systemu zabezpieczeń przeciwepidemicznych w Europie (na przykładzie wybranych państw), [w:] Medycyna w historii i kulturze. Studia z antropologii wiedzy, Wydawnictwo Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu, Wrocław 2013.
Płonka-Syroka Bożena, Syroka Andrzej, Zmiany w standardzie popularyzacji wiedzy o chorobach tzw. zwykłych i epidemicznych u dzieci na przykładzie kalendarzy adresowanych do mieszkańców Śląska w latach 1615–1786, [w:] Lecznictwo na prowincji. Narracje – źródła – epidemie. Wybrane problemy, red. Wojciech Ślusarczyk, Rafał Kubiak, Jakub Nierebiński, Lublin 2023.
Płonka-Syroka Bożena, Społeczny ruch higieniczny w Królestwie Polskim i jego rola w zapobieganiu i zwalczaniu chorób społecznych, [w:] Brud: idee – dylematy – sprawy. Stromata Anthropologica, t. 8, red. Magdalena Sztandara, Opole 2012.
Płonka-Syroka Bożena, Johann Peter Frank i Christoph Wilhelm Hufeland jako pionierzy profilaktyki medycznej z XVIII i XIX w., „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 2018, t. 63, nr 4.
Płonka-Syroka Bożena, System policji lekarskiej Johanna Petera Franka jako przykład oświeceniowej idei prawa do zdrowia, [w:] Czystość i brud: higiena nowożytna (XV–XVIII w.), red. Walentyna Korpalska, Wojciech Ślusarczyk, Bydgoszcz 2015.
Płonka-Syroka Bożena, Zagrożenie chorobami zakaźnymi o charakterze masowym i jego uwarunkowania społeczno-ekonomiczne jako podstawa działań władz państwowych w dziedzinie ochrony zdrowia publicznego (od XIII do 1914 r.), [w:] Marginalizacja a rozwój społeczny – między teraźniejszością i przeszłością, red. Zbigniew Galor, Sławomir Kalinowski, Urszula Kozłowska, Bielefeld 2017.
Płonka-Syroka Bożena, Problem chorób zakaźnych w okresie nowożytnym i współczesnym jako element polityki państwowej, [w:] Leczyć, uzdrawiać, pomagać. Studia z Dziejów Kultury Medycznej, t. 11, red. Bożena Płonka-Syroka, Andrzej Syroka, Wrocław 2007.
Płonka-Syroka Bożena, Wpływ czynników społeczno-politycznych na kształtowanie się systemy medycyny publicznej w Prusach i zjednoczonych Niemczech do 1914 r., [w:] Czystość i brud: higiena w XIX w. – wokół przełomu bakteriologicznego, red. Walentyna Korpalska, Wojciech Ślusarczyk, Bydgoszcz 2016.
Płonka-Syroka Bożena, Organizacja systemu medycyny publicznej w Polsce od 1918 r. ze szczególnym uwzględnieniem Śląska, [w:] Medycyna i rehabilitacja w Polsce w latach 1918–2018. Część 1. Z historii medycyny i rehabilitacji w Polsce w latach 1918–2018, red. Mariusz Migała, Bożena Płonka-Syroka, Sławomir Jandziś, Opole 2019.
Płonka-Syroka Bożena, Regulacje w prawie polskim dotyczące wykonywania zawodu lekarza a ochrona praw pacjenta w sposób niezgodny ze standardem klinicznym, [w:] Miraże pseudoterapii i ich koszty zdrowotne i społeczne. Doświadczenie choroby w perspektywie badań interdyscyplinarnych, t. 3, red. Bożena Płonka-Syroka, Andrzej Syroka, Wrocław 2017.
Płonka-Syroka Bożena, Społeczne i instytucjonalne uwarunkowania korzystania przez polskich pacjentów z metod leczenia niezgodnych ze standardem klinicznym, [w:] Badania nad leczniczymi i toksycznymi właściwościami roślin – historia i współczesność. Lek roślinny, t. 7, red. Bożena Płonka-Syroka, Andrzej Syroka, Wrocław 2018.
Prętki Krzysztof, Reforma systemu opieki zdrowotnej jako element transformacji ustrojowej III Rzeczpospolitej, [w:] Człowiek wobec choroby. Studia Humanistyczne Wydziału Farmaceutycznego Akademii Medycznej we Wrocławiu, t. 3, red. Bożena Płonka-Syroka, Wrocław 2010.
Różańska-Gambal Barbara, Występowanie epidemii ospy prawdziwej na świecie od czasów starożytnych po współczesne, „Medycyna Nowożytna” 2008, t. 15, z. 1–2.
Sadowska J., Europejskie koncepcje ubezpieczenia na wypadek choroby w XIX i na początku XX w., „Zdrowie Publiczne” 1989, nr 100, s. 324.
Stych Marek, Odpowiedzialność karna tzw. „paramedyków” za leczenie pacjenta bez uprawnień, [w:] Miraże pseudoterapii i ich koszty zdrowotne i społeczne. Doświadczenie choroby w perspektywie badań interdyscyplinarnych, t. 3, red. Bożena Płonka-Syroka, Andrzej Syroka, Wrocław 2017.
Sztachelski Jerzy, Zagadnienia podstaw ustrojowych służby zdrowia, „Zdrowie Publiczne” 1948, nr 3–4.
Sztachelski Jerzy, Służba zdrowia wobec uchwał plenum sierpniowego, „Zdrowie Publiczne” 1948, nr 7–8.
Omenn Gilbert S., Evolution and public health, „The Proceedings of the National Academy of Sciences” 2010, suppl. 1, t. 107.
Was giebt denn solch Blatter-Beltzen oder Propffen vor Nutzen, [w:] Johannis Neubarthi Bolesla-Silesii Neu und Alter Schreib Calender..zu Bresslaw 1724, nlb.
Weber Thomas P., Alfred Russel Wallace and the antivaccination movement in Victorian England, „Emergining Infectious Diseases” 2010, nr 16.
Więckowska Elżbieta, Zwalczanie ostrych chorób zakaźnych w Polsce w latach 1944–1950, „Acta Universitatis Wratislaviensis” 2001, nr 2267.
Więckowska Elżbieta, Początki opieki zdrowotnej nad ludnością Królestwa Polskiego na przełomie XIX/XX wieku w świetle czasopisma „Zdrowie” (1895–1914), „Zdrowie Publiczne” 1985, nr 5–6.
Wielicka Karolina, Zarys funkcjonowania systemów opieki zdrowotnej w wybranych krajach Unii Europejskiej, „Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej. Organizacja i Zarządzanie” 2014, nr 1909.
Carlos Vallbona M.D., Importance of Immunization in Child Care and Prevention, „Child and Adolescent Social Work Journal” 1993, t. 10, nr 5 - https://link.springer.com/content/pdf/10.1007/BF00844674.pdf.
Conis E., Measles and the Modern History of Vaccination, https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0033354919826558.
de los Santos Onate Tenorio M. (i wsp.), Vaccines: Origin and evolution throughout history - https://www.peertechzpublications.com/articles/JVI-8-149.pdf.
Doroszewska A., Wpływ Internetu na zachowania w zdrowiu i chorobie, [w:] Zdrowie i choroba w kontekście psychospołecznym, red. K. Popielski, M. Skrzypek, E. Albińska, Lublin 2010.
European Centre for Disease Prevention and Control, Let’s talk about protection Enhancing childhood vaccination uptake, Stockholm 2016, https://www.ecdc.europa.eu/sites/default/files/media/en/publications/Publications/lets-talk-about-protection-vaccination-guide.pdf.
Melnick Joseph L., The polio virus and the vaccines, https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/48404/WH-1989-Dec-p13-15-eng.pdf?sequence=1.
National Institutes of Health (Office of Science Policy), Childhood Hib vaccines: nearly eliminating the threat of acterial meningitis, https://www.nih.gov/sites/default/files/about-nih/impact/childhood-hib-vaccines-case-study.pdf.
Pelc Z., WHO: ostrzeżenie przed medycyną tradycyjną, http://www.psychoiatria.pl/wiadomosc/who-ostrzezenie-przed-medycyna-tradycyjna.1284.html.
Riedel Stefan, Edward Jenner and the history of smallpox and vaccination, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1200696/.
Robertson Susan E., Rubella and congenital rubella syndrome: global update, https://www.scielosp.org/pdf/rpsp/v14n5/18869.pdf.
WHO, A Brief History of Vaccination, https://www.who.int/news-room/spotlight/history-of-vaccination/a-brief-history-of-vaccination.
Загрузки
Опубликован
Выпуск
Раздел
Лицензия
Copyright (c) 2024 Miscellanea Historico-Iuridica
Это произведение доступно по лицензии Creative Commons «Attribution-ShareAlike» («Атрибуция — На тех же условиях») 4.0 Всемирная.
