Review:
Ірына Кітурка, Дзяржаўная мытная служба Вялікага княства літоўскага ў другой палове XVIII стагоддзя (1764–1795 гады), Гродна 2023, с. 359 [Iryna Kiturka, State Customs Service of the Grand Duchy of Lithuania in the Second Half of the 18th Century (1764–1795), Hrodna 2023, pp. 359]
Keywords:
customs service, Grand Duchy of Lithuania, Stanislavian period, economic history, history of administrationAbstract
This article is devoted to the detailed examination and evaluation of Iryna Kiturka’s book. As a subject of her research the author has chosen customs service of the Grand Duchy of Lithuania during the reign of the last king Stanisław August Poniatowski. The previous analysis of the book convinces us that this theme is still underdeveloped. That’s why this book (as a result of many years of the author’s scientific work) is an attempt of complex approach to deal with this problem.
The research is based on an analysis of the current works on this subject as well as on a comparatively diverse source base. The last one is mainly presented by the documents from the Lithuanian State National Archives in Vilnius and by the fund of the Lithuanian Treasury Commission in particular.
The research covers different aspects of the social and economic history, the history of administration in the Polish-Lithuanian Commonwealth in the 18th century. It deals with the process of shaping of customs administration in Modern Times, the customs points system reorganisation, the customs law sources, the customs tariffs and pays, the customs clearance and the amount of revenues from these tariffs as well as with the documentation provided by the customs offices. Among the benefits of the monograph one should mention numerous examples of polemics with other historians concerning estimation of different events. The author tries to study the subject in a more complex and broader historical context.
In this review we also tried to touch upon the issues that require further studies such as the nature of customs and economic policies in the time of Stanisław August in the context of the development of economic thoughts in the 18th century.
So, proceeding from the above, it should be stated that the book under review is innovated and becomes a part of the research trend upon the study of the administrative apparatus and economic reforms in the years of 1765–1795.
References
Akty, izdavaemye Vilenskoû arheografičeskoû kommissieû, t. VII: Akty Grodnenskogo grodskogo suda, Vilʹno, 1874 [Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею, т. VII. Акты Гродненского гродского суда, Вильно, 1874].
Archiwum Główne Akt Dawnych, Tzw. Metryka Litewska 1/10/0/10/27, Archiwum Kameralne.
Biblioteka Czartoryskich w Krakowie, sygn. 714–721, 939, 1174.
Biblioteka Naukowa PAU i PAN w Krakowie, rkps 568.
Butrymowicz Mateusz, Relacya Examinu Rachunku Kommissyi Skarbu W.X.L. Z Drugich Dwoch Lat: Zawieraiących Cztery Raty Połroczne to iest: 7brową 1788., Marcową i 7brową 1789. R. oraz Marcową 1790. Roku, niemniey dwie Raty nowe Kwartałowe Styczniową i Juniową 1790 Roku, przez tęż samą Deputacyą czynionego, [1791].
Klikowicz Joachim, Odpowiedz na zarzuty W. Oskierki Ex Kommendanta Bryg. Usar., Poręcznika Odecessowanego Klikowicza od Kommissyi przez Stany Seymuiące na Seymie roku 1786 wybranej [Incipit:] Sprawę Publiczna, a jeszcze w oczach Narodu i przeciw Kommissyi Skarbu Litt […], [po 1789], https://opac.mbp.lublin.pl/ici/recorddetail?id=oai%3Apolona.pl%3A127047524 (dostęp: 17.10.2025).
Konarski Stanisław, O skutecznym rad sposobie albo o utrzymywaniu ordynaryjnych sejmów, cz. IV, Warszawa 1763.
Korrespondencya listowna jw. podskarbiego nadwornego litewskiego i niektórych kommissyi litewskiey kommissarzy z jp. Kabrym i jp. Swięszkowskim, tegoż bankiera plenipotentem z przyłączeniem listu odecessowanego Klikowicza do ur. Oskierki iako kawenta pisanego, [post 1 VI 1787], https://academica.edu.pl/reading/readSingle?cid=129463858&uid=127894584 (dostęp: 17.10.2025).
Lietuvos mokslų akademijos Vrublevskių biblioteka, F 17–282 k. 82.
Lietuvos Valstybės Istorijos Archyvas, F. 11 ap. 2 b. 227.
Lietuvos Valstybės Istorijos Archyvas, F. 11 ap. 1 b. 155.
Lietuvos Valstybės Istorijos Archyvas, F. 4 ap. 2 b. 19.
Nacyânalʹny gìstaryčny arhìǔ Belarusì, F. 1887 vop. 1 spr. 3. [Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі, Ф. 1887 воп. 1 спр. 3].
Nacyânalʹny gìstaryčny arhìǔ Belarusì, F. 1938 vop. 1 spr. 1. [Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі, Ф. 1938 воп. 1 спр. 1].
Nax Ferdynand, Uwagi nad uwagami, czyli obserwacye nad książką, która w roku 1785 wyszła pod tytułem Uwagi nad życiem Jana Zamojskiego kanclerza i hetmana w. kor., Warszawa 1789.
Oskierko Antoni, Skarga na niesprawiedliwość ze strony Komisji Skarbu W. K. Litewskiego w związku ze sprawą Klikowicza, [Incipit:] W sprawę publiczną, gdzie skarb skrzywdzony nadgrody czeka, [post VI 1790], https://academica.edu.pl/reading/readSingle?page=1&uid=127663436 (dostęp: 17.10.2025).
Tarankiewicz Ignacy, O uciążliwym wybieraniu czopowego z trunków zagranicznych w Prowincji Lit., „Dziennik Handlowy” 1786, R. I, s. 473–474.
Vilniaus universiteto biblioteka, Rankraščių skyrius, F5‑ B65 3399.
Vilniaus universiteto biblioteka, Retų spaudinių skyrius, nr 16853.
Volumina legum, t. VII, Petersburg 1860.
Volumina legum, t. IX, Kraków 1889.
Wywody prawa o cłach W. X. Litewskiego, na których ułożenie Instruktarza do exakcyi celnych fundować się powinno, 1766, https://platforma.bk.pan.pl/en/search_results/197177 (dostęp: 17.10.2025).
Bieniarzówna Janina, Projekty reform magnackich w połowie XVIII wieku (nowe dążenia ekonomiczne), „Przegląd Historyczny” 1951, t. 42, s. 304–330.
Chaunu Pierre, Cywilizacja wieku Oświecenia, Warszawa 1989.
Cieśla Maria, Żydowscy celnicy w Wielkim Księstwie Litewskim w XVII–XVIII wieku, „Studia Judaica” 2016, t. 19, nr 2(38), s. 229–249.
Danowska Ewa, Komisja Skarbu Koronnego 1764–1794. Komisarze jako elita władzy wykonawczej, rozprawa doktorska, Kraków 1995, https://rep.up.krakow.pl/xmlui/handle/11716/1875?show=full (dostęp: 17.10.2025).
Drozdek Adam, Cło w czasach panowania Piastów, „Miscellanea Historico‑Iuridica” 2016, t. 15, z. 1, s. 33–47.
Drozdowski Marian, Osiemnastowieczne źródło antagonizmu między Polską a Prusami, „Przegląd Zachodni” 1980, nr 4, s. 72–87.
Filipczak‑Kocur Anna, Skarb litewski za pierwszych dwu Wazów (1587–1648), Wrocław 1994.
Gardzeeǔ Ûry, Cyvìlʹna‑vajskovyâ paradkavyâ kamìsìì ǔ Vâlìkìm Knâstve Lìtoǔskìm u časy Čatyrohgadovaga sojma (1789–1792), Smalensk 2014 [Гардзееў Юры, Цывільна‑вайсковыя парадкавыя камісіі ў Вялікім Княстве Літоўскім у часы Чатырохгадовага сойма (1789–1792), Смаленск 2014].
Gierowski Józef, Polska, Saksonia i plany absolutystyczne Augusta II, [w:] Polska w epoce Oświecenia. Państwo, społeczeństwo, kultura, red. Bogusław Leśnodorski, Warszawa 1971, s. 60–105.
Gordziejew Jerzy, Komisje Porządkowe Cywilno‑Wojskowe w Wielkim Księstwie Litewskim w okresie Sejmu Czteroletniego (1789–1792), Kraków 2010.
Gordziejew Jerzy, Materiały źródłowe do dziejów Wielkiego Księstwa Litewskiego, cz. 2. Z zagadnień skarbowości w dobie stanisławowskiej, „Rocznik Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie” 2004, R. 49, s. 127–166.
Ìstorìâ torgìvlì, podatkìv ta mita. Materìali XVII mìžnarodnoï naukovoï konferencìï 26–27 žovtnâ 2023 r., Dnìpro 2023 [Історія торгівлі, податків та мита. Матеріали ХVІІ міжнародної наукової конференції 26–27 жовтня 2023 р., Дніпро 2023].
Izdebski Hubert, Historia administracji, wyd. 5, Warszawa 2001.
Kìturka Ìryna, „Gandlëvy dzënnìk” („Dziennik handlowy”) âk krynìca pa èkanamìčnaj gìstoryì Menska apošnâj čvèrcì XVIII st., [w:] Mìnsk ì mìnčane: dzesâcʹ stagoddzâǔ gìstoryì (da 510-goddzâ atrymannâ Menskam magdèburgskaga prava): matèryâly Mìžnarodnaj navukova‑praktyčnaj kanferèncyì, Mìnsk, 4–5 verasnâ 2009 g., rèd. A. Kavalenâ ì ìnš., Mìnsk 2010, s. 57–64 [Кітурка Ірына, „Гандлёвы дзённік” („Dziennik handlowy”) як крыніца па эканамічнай гісторыі Менска апошняй чвэрці XVIII ст., [w:] Мінск і мінчане: дзесяць стагоддзяў гісторыі (да 510-годдзя атрымання Менскам магдэбургскага права): матэрыялы Міжнароднай навукова‑практычнай канферэнцыі, Мінск, 4–5 верасня 2009 г., рэд. А. Каваленя і інш., Мінск 2010, c. 57–64.
Kìturka Ìryna, Dzâržaǔnyâ ǔladannì na zemlâh Belarusì ǔ drugoj palove XVII–XVIII st.: palìtyka
gaspadarčaga adnaǔlennâ ì razvìccâ, Grodna 2013 [Кітурка Ірына, Дзяржаўныя ўладанні на землях Беларусі ў другой палове XVII–XVIII ст.: палітыка гаспадарчага аднаўлення і развіцця, Гродна 2013].
Kula Witold, Szkice o manufakturach w Polsce XVIII wieku, t. 1, Warszawa 1956.
Kunigielis Joanna, Organizacja funkcjonowania mostów i grobli w Wielkim Księstwie Litewskim od drugiej połowy XV do końca XVI wieku – zarys problematyki, „Rocznik Lituanistyczny” 2021, t. 7, s. 39–58.
Kutrzeba Stanisław, Taryfy celne i polityka celna w Polsce (od XII do XV wieku), „Ekonomista” 1902, R. II, t. 1, s. 189–211.
Kutrzeba Stanisław, Taryfy celne i polityka celna w Polsce (od XII do XV wieku), „Ekonomista” 1902, R. II, t. 2, s. 33–48.
Lipiński Edward, Studia nad historią polskiej myśli ekonomicznej, Warszawa 1956.
Macuk Andrej, Baracba magnackih grupovak u VKL (1717–1763 gg.), Minsk 2010 [Мацук Андрэй, Барацьба магнацкіх груповак у ВКЛ (1717–1763 гг.), Мінск 2010].
Malec Dorota, Malec Jerzy, Historia administracji nowożytnej, Kraków 1996.
Malec Jerzy, Polska myśl administracyjna XVIII w., Kraków 2008.
Malec Jerzy, Studia z dziejów administracji nowożytnej, Kraków 2003.
Meleško Vasilij, K voprosu o sostoânii èkonomiki Belorussii i Litvy v konce XVIII v., „Sovetskoe slavânovedenie” 1969, nr 2, s. 69–78 [Мелешко Василий, К вопросу о состоянии экономики Белоруссии и Литвы в конце XVIII в., „Советское славяноведение” 1969, № 2, с. 69–78].
Perłakowski Adam, Rządy nasze są popsowane, poprawy więc potrzebują, a nie odmiany… Józefa Andrzeja Załuskiego koncepcja funkcjonowania ustroju Rzeczypospolitej, „Krakowskie Studia z Historii Państwa i Prawa” 2012, t. 5 z. 2, s. 133–148.
Pietkiewicz Krzysztof, Wielkie Księstwo Litewskie pod rządami Aleksandra Jagiellończyka, Poznań 1995.
Pilarczyk Piotr, Polityka gospodarcza jako czynnik kształtowania rozwiązań prawnych. Wpływ na regulacje celne w polskiej skarbowości od XVIII do XX wieku, „Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego” 2013, t. XVI, s. 73–87.
Pro vidannâ [Про видання], http://customshistory.umsf.in.ua (dostęp: 17.10.2025).
Rostworowski Emanuel, Polska w układzie sił politycznych Europy, [w:] Polska w epoce Oświecenia. Państwo, społeczeństwo, kultura, red. Bogusław Leśnodorski, Warszawa 1971, s. 11–59.
Rybarski Roman, Skarb i pieniądz za Jana Kazimierza, Michała Korybuta i Jana III, Warszawa 1939.
Rybarski Roman, Skarbowość Polski w dobie rozbiorów, Kraków 1937.
Sahanowicz Hienadź, Losy białoruskiej historiografii: od sowietyzacji do zachodniorusizmu nowego typu, „Studia Białorutenistyczne” 2009, nr 3, s. 108–124.
Skibiński Mieczysław, Europa a Polska w dobie wojny o sukcesję austriacką w latach 1740–1745, t. II, Dokumenty, Kraków 1913.
Šmigelskytė‑ Stukienė Ramunė, Brusokas Eduardas, Glemža Liudas, Jurgaitis Robertas, Rakutis Valdas, Modernios administracijos tapsmas Lietuvoje: valstybės institucijų raida 1764–1794 metais, Vilnius 2014.
Stankiewicz Wacław, Historia myśli ekonomicznej, wyd. III, Warszawa 2007.
Torgovlâ, kupečestvo i tamožennoe delo v Rossii v XVI–XX vv.: sbornik materialov meždunarodnoj naučnoj konferencii (Sankt-Peterburg, 17–20 sentâbrâ 2001 g.), sost. A. Razdorskij, Sankt-Peterburg 2001 [Торговля, купечество и таможенное дело в России в XVI–XVIII вв.: сборник материалов международной научной конференции (Санкт-Петербург, 17–20 сентября 2001 г.), сост. А. Раздорский, Санкт-Петербург 2001].
Torgovlâ, kupečestvo i tamožennoe delo v Rossii v XVI–XVIII vv.: sbornik materialov meždunarodnoj naučnoj konferencii (Novosibirsk, 27–29 sentâbrâ 2022 g.), sost. A. Razdorskij, Sankt-Peterburg–Novosibirsk 2022 [Торговля, купечество и таможенное дело в России в XVI–XX вв.: тезисы докладов Пятой международной научной конференции (Новосибирск, 27–29 сентября 2022 г.), сост. А. Раздорский, Санкт‑Петербург–Новосибирск 2022].
U GrDU ìmâ Ânkì Kupaly adbylasâ prèzentacyâ managrafìì „Dzâržaǔnaâ mytnaâ služba Vâlìkaga Knâstva Lìtoǔskaga ǔ drugoj palove XVIII stagoddzâ (1764–1795 gady)”, aǔtar – rèktar unìversìtèta Iryna Kìturka [У ГрДУ імя Янкі Купалы адбылася прэзентацыя манаграфіі „Дзяржаўная мытная служба Вялікага Княства Літоўскага ў другой палове XVIII стагоддзя (1764–1795 гады)”, аўтар – рэктар універсітэта Iрына Кітурка], https://www.grsu.by/component/k2/item/48146-ugrdu‑imya-yanki‑kupaly-adbylasya‑prezentatsyya-managrafii‑dzyarzha-naya‑mytnayasluzhba‑vyalikaga-knyastva‑lito-skaga‑drugoj-palove‑xviii-stagoddzya‑1764–1795‑gady-a-tar‑rektar-universiteta‑iryna-kiturka.html (dostęp: 17.10.2025).
Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego: spisy, t. 2, Województwo trockie XIV–XVIII wiek, red. Andrzej Rachuba, opr. Henryk Lulewicz, Andrzej Rachuba, Przemysław Romaniuk, Andrzej Haratym, Warszawa 2009.
V Meždunarodnaâ naučnaâ konferenciâ „Torgovlâ, kupečestvo i tamožennoe delo v Rossii v XVI–XX vv.” [V Международная научная конференция „Торговля, купечество и таможенное дело в России в XVI–XX вв.”], https://spbiiran.ru/scientific_forums/conferences/torgovlya-kupechestvo-i-tamozhennoe-delo-v-rossii-v-xvi-xx-vv/v-mezhdunarodnaya-nauchnaya-konferencziya-torgovlya-kupechestvo-i-tamozhennoe-delo-v-rossii-v-xvi-xx-vv/ (dostęp: 17.10.2025).
Witkowski Wojciech, Historia administracji w Polsce 1764–1989, Warszawa 2007.
Waschko Stanisław, Celnictwo w Polsce przedrozbiorowej (cła i polityka celna, instruktarze i postępowanie celne), Sopot–Poznań 1960.
Waschko Stanisław, Handel zagraniczny Polski (od czasów najdawniejszych do najnowszych), Sopot 1963.
Weymann Stefan, Cła i drogi handlowe w Polsce Piastowskiej, Poznań 1938.
Zahorski Andrzej, Centralne instytucje policyjne w Polsce w dobie rozbiorów, Warszawa 1959.
Zielińska Zofia, Walka „Familii” o reformę Rzeczypospolitej 1743–1752, Warszawa 1983.
Downloads
Published
Issue
Section
License
Copyright (c) 2025 Uniwersytet w Białymstoku (entire issue as a whole); Jerzy Gordziejew (article)
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-ShareAlike 4.0 International License.
