Kodeks zobowiązań – podstawa ciągłości i trwałości instytucji prawa cywilnego (w szczególności obligacyjnego) w Polsce

Abstrakt

Artykuł ma na celu pokazanie trwałości instytucji prawa prywatnego uregulowanych w Kodeksie zobowiązań z 1933 roku. Kodeks formalnie obowiązywał do 1 stycznia 1965 roku. Uchwalenie Kodeksu zobowiązań było istotnym wydarzeniem w procesie tworzenia prawa w niepodległej Polsce. Został on wysoko oceniany przez prawników teoretyków i praktyków. Druga wojna światowa przerwała dalsze porządkowanie prawa w młodym wówczas państwie. Po roku 1944 nastały czasy odrzucania zasad gospodarki rynkowej, a w tym prywatnoprawnych narzędzi obrotu gospodarczego. Instytucje Kodeksu zobowiązań były negowane lub poddawane różnym eksperymentom ideologicznym.

Powojenne ustawodawstwo Polski było wzorowane na prawie Związku Radzieckiego. W Kodeksie cywilnym z 1964 roku wprowadzono różne typy własności, tym samym wypaczając klasyczną konstrukcję prawa własności. W gospodarce nakazowo‑rozdzielczej stosowano decyzje administracyjne jako narzędzie obrotu gospodarczego. Była to więc próba wyeliminowania umowy, a przede wszystkim fundamentalnej zasady prawa obligacyjnego, którą jest zasada swobody umów. Podobnie uczyniono z klauzulą rebus sic stantibus. Zasada słuszności została zastąpiona zasadami współżycia społecznego o wyraźnie ideologicznej treści. Rozbudowano regulacje pozakodeksowe, czyli przepisy niższej rangi niż ustawa, ustalające reguły prowadzenia gospodarki w obrębie uprzywilejowanej własności państwowej. Kryzysy polityczne i gospodarcze w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej wskazywały coraz bardziej na bezzasadność prób rezygnacji z klasycznych narzędzi prawnych obrotu prawnego. Okazało się, że nie udało całkowicie zrezygnować z prawa własności w ujęciu klasycznym, także z umowy jako regulatora obrotu prawnego i wielu innych konstrukcji prawnych wcześniej zawartych w Kodeksie zobowiązań. Po 1989 roku regulacje wywodzące się z tego kodeksu oraz z Kodeksu handlowego stały się narzędziami przebudowy ustroju gospodarczego i społecznego, czyli spełniły nietypowe dla siebie funkcje, torując drogę z powrotem do kapitalizmu, której to drogi wcześniej żadne państwo nie przechodziło.