Przeszłość i przyszłość klauzuli generalnej zasad współżycia społecznego w polskim prawie cywilnym
Słowa kluczowe:
klauzule generalne, prawo cywilne, zasada słuszności, kontekst historyczny, wartości konstytucyjneAbstrakt
Artykuł dotyczy wybranej problematyki klauzuli generalnej zasad współżycia społecznego w polskim prawie cywilnym. Tytułowe zagadnienie zostało omówione w perspektywie historycznej. Po przeanalizowaniu kontekstu ustrojowego i ideologicznego wprowadzenia do polskiego prawa, na wzór radziecki, zasad współżycia społecznego, następuje ocena przydatności tej klauzuli generalnej na gruncie aktualnych zasad i wartości konstytucyjnych.
W tekście wykorzystano akty normatywne, orzecznictwo sądowe i bogatą literaturę prawniczą w celu ukazania roli słuszności i tak zwanego prawa sędziowskiego w polskim prawie cywilnym. Analizie poddano klauzule słusznościowe obecne w polskim prawie cywilnym w okresie II Rzeczypospolitej (1918–1939). Omówiono także obowiązujące aktualnie regulacje i instytucje prawa cywilnego odwołujące się do zasady słuszności. Istotnym elementem rozważań jest zagadnienie wpływu zasad i wartości konstytucyjnych na znaczenie i funkcje zasady słuszności w prawie prywatnym. Przedstawiono zgłaszany w literaturze prawniczej postulat zastąpienia zasad współżycia społecznego inną klauzulą słusznościową, adekwatną do zmian w społeczeństwie i prawie oraz taką, która znana jest w zachodnich europejskich systemach prawnych. W podsumowaniu zaprezentowano argumenty przemawiające za potrzebą utrzymania w prawie cywilnym pluralizmu słusznościowych klauzul generalnych.
Sformułowano tezę, w myśl której klauzula zasad współżycia społecznego na gruncie polskiego Kodeksu cywilnego jest najczęściej stosowaną przez sądy i przywoływaną w argumentacjach prawniczych klauzulą generalną, oddziałującą w sposób wszechstronny na stosunki cywilnoprawne (prawnorzeczowe, zobowiązaniowe, spadkowe i prawnorodzinne).
Bibliografia
Dajczak Wojciech, Zasady współżycia społecznego czy dobra wiara?, „Rejent” 2001, nr 1.
Doliwa Katarzyna, Dobra wiara jako wyrażenie języka prawnego, „Monitor Prawniczy” 2008, nr 6.
Doliwa Katarzyna, Doliwa Adam, Zasada słuszności i dobra wiara a prawo pozytywne (na przykładzie polskiego prawa cywilnego), „Studia Prawnoustrojowe” 2015, t. 30.
Dybowski Tomasz, Zasady współżycia społecznego i społeczno‑gospodarcze przeznaczenie prawa a prawo własności, „Nowe Prawo” 1967, nr 6.
Dziedziak Wojciech, Słuszność jako wartość prawa, „Studia Iuridica Lublinensia” 2011, nr 15.
Dziedziak Wojciech, Kilka uwag o prawie słusznym, „Studia Iuridica Lublinensia” 2016, vol. XXV, nr 3.
Działocha Katarzyna (red.), Podstawowe problemy stosowania Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Raport końcowy z badań, Warszawa 2006.
Fermus‑Bobowiec Anna, Szewczak‑Daniel Mariola, Zasady słuszności w kodeksie zobowiązań, „Annales Universitatis Mariae Curie‑Skłodowska, Sectio G” 2016, vol. LXIII, nr 2.
Grzybowski Stefan, Struktura i treść przepisów prawa cywilnego odsyłających do zasad współżycia społecznego, „Studia Cywilistyczne” 1965, t. VI.
Grzybowski Stefan, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 1985.
Gutowski Maciej, Nieważność czynności prawnej, Warszawa 2006.
Hedemann Justus Wilhelm, Die Flucht in die Generalklauseln: eine Gefahr für Recht und Staat, Tubingen 1933.
Janiszewska Beata, Pojęcie dobrej wiary w rozumieniu obiektywnym a zasady współżycia społecznego, „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego” 2003, nr 9.
Janiszewska Beata, O potrzebie zmiany klauzuli zasad współżycia społecznego (głos w dyskusji), „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego” 2003, nr 4.
Janiszewska Beata, Klauzula generalna dobrych obyczajów w znowelizowanych przepisach kodeksu cywilnego, „Przegląd Prawa Handlowego” 2003, nr 10.
Kamiński Ireneusz, Słuszność i prawo. Szkic prawnoporównawczy, Krakow 2003.
Katner Wojciech, Słuszność jako klauzula generalna w kodeksie cywilnym (z perspektywy orzecznictwa Sądu Najwyższego), „Białostockie Studia Prawnicze” 2014, z. 17.
Kopaczyńska‑Pieczniak Katarzyna, Sprzeczność z dobrymi obyczajami jako przesłanka podważania uchwał zgromadzeń korporacyjnych osób prawnych, [w:] Ius est ars boni et aequi. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Józefowi Frąckowiakowi, red. Anna Dańko‑Roesler, Marek Leśniak, Maciej Skory, Bogusław Sołtys, Wrocław 2018.
Kuryłowicz Marek, Wokół pojęcia aequitas w prawie rzymskim, „Studia Iuridica Lublinensia” 2011, nr 15.
Knypl Tomasz, Trzciński Krzysztof, Znaczenie zwyczajów i dobrych obyczajów w prawie cywilnym i handlowym, „Przegląd Prawa Handlowego” 1997, nr 8.
Lang Wiesław, Aksjologia polskiego systemu prawa w okresie transformacji ustrojowej, [w:] Zmiany społeczne a zmiany w prawie. Aksjologia. Konstytucja. Integracja europejska, red. Leszek Leszczyński, Lublin 1999.
Leszczyński Leszek, Nadużycie prawa – teoretycznoprawny kontekst aksjologii luzu decyzyjnego, [w:] Nadużycie prawa, red. Hubert Izdebski, Aleksander Stępkowski, Warszawa 2003.
Leszczyński Leszek, Kategoria słuszności w wykładni prawa, „Studia Iuridica Lublinensia” 2011, nr 15.
Leszczyński Leszek, Zmiana społeczna a „otwieranie” aksjologii wykładni prawa. Szkic podstawowych zależności, „Studia Iuridica Lublinensia” 2016, nr 3.
Longchamps de Berier Roman, Zobowiązania, Lwów 1938.
Łętowska Ewa, Wpływ Konstytucji na prawo cywilne, [w:] Konstytucyjne podstawy systemu prawa, red. Mirosław Wyrzykowski, Warszawa 2001.
Michniewicz‑Broda Ewa, Majątkowe skutki separacji sądowej, „Rejent” 2000, nr 6.
Mojak Jan, Dobre obyczaje w polskim prawie kontraktowym – wybrane zagadnienia, „Annales Universitatis Mariae Curie‑Skłodowska, Sectio G” 2016, vol. LXIII, nr 2.
Pańko Walerian, Klauzule generalne kodeksu cywilnego w cywilnoprawnej regulacji obrotu uspołecznionego, „Państwo i Prawo” 1969, nr 3.
Pawełczyk Mirosław, Uwagi o „odsyłającym” charakterze klauzul generalnych, „Studia Iuridica Silesiana” 1984, nr 9.
Piaskowy Anna, Klauzule generalne w projekcie nowego kodeksu cywilnego, „Transformacje Prawa Prywatnego” 2012, nr 3.
Piechowiak Marek, Aksjologiczne podstawy polskiego prawa, [w:] Synteza prawa polskiego od 1989 roku, red. Tadeusz Guz, Jan Głuchowski, Maria Pałubska, Warszawa 2013.
Pilich Mateusz, Zasady współżycia społecznego, dobre obyczaje czy dobra wiara? Dylematy nowelizacji klauzul genialnych prawa cywilnego w perspektywie europejskiej, „Studia Prawnicze” 2006, nr 4.
Przybyłowski Kazimierz, Dobra wiara w polskim prawie cywilnym (ogólne uwagi o pojęciu), „Studia Cywilistyczne” 1970, t. XV.
Radwański Zbigniew, Zarys części ogólnej prawa cywilnego, Warszawa 1979.
Radwański Zbigniew, Zieliński Maciej, Uwagi de lege ferenda o klauzulach generalnych w prawie prywatnym, „Przegląd Legislacyjny” 2011, nr 2.
Radwański Zbigniew, Olejniczak Adam, Zobowiązania – część ogólna, Warszawa 2016.
Rott‑Pietrzyk Ewa, Pojęcie rozsądku w projekcie Europejskiego Kodeksu Cywilnego, [w:] Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, red. Leszek Ogiegło, Wojciech Popiołek, Maciej Szpunar, Kraków 2005.
Rott‑Pietrzyk Ewa, Klauzula generalna rozsądku w prawie prywatnym, Warszawa 2007.
Safjan Marek, Klauzule generalne w prawie cywilnym (przyczynek do dyskusji), „Państwo i Prawo” 1990, nr 11.
Safjan Marek (red.), System Prawa Prywatnego, t. 1, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2012.
Sala‑Szczypiński Marcin, Zasadność zmiany klauzuli „zasady współżycia społecznego”, „Studia Prawnicze. Rozprawy i materiały” 2007, nr 5.
Smyczyński Tadeusz (red.), System prawa prywatnego, t. 11, Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 2014.
Stawarska‑Rippel Anna, Prawo sądowe Polski Ludowej 1944–1950 a prawo Drugiej Rzeczypospolitej, Katowice 2006.
Stefanicki Robert, Dobre obyczaje w prawie polskim, „Przegląd Prawa Handlowego” 2002, nr 5.
Stelmachowski Andrzej, Wstęp do teorii prawa cywilnego, Warszawa 1984.
Studnicki Franciszek, Działanie zwyczaju handlowego w zakresie zobowiązań z umowy, Kraków 1949.
Szer Seweryn, Prawo cywilne. Część ogólna, Warszawa 1967.
Tuleja Piotr, Zasady konstytucyjne, [w:] Konstytucjonalizacja zasad i instytucji ustrojowych, red. Paweł Sarnecki, Warszawa 1997.
Wilejczyk Magdalena, Zagadnienia etyczne części ogólnej prawa cywilnego, Warszawa 2014.
Wolter Aleksander, Rola zasad współżycia społecznego w nowych kodeksach, „Nowe Prawo” 1964, nr 11.
Wolter Aleksander, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 1977.
Wolter Aleksander, Ignatowicz Jerzy, Stefaniuk Krzysztof, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 1996.
Wojcik Krystyna, Z problematyki klauzul generalnych w prawie cywilnym, „Studia Prawno‑Ekonomiczne” 1981, t. XXVII.
Wróblewski Jerzy, Słuszność w systemie prawa polskiego, „Ruch Prawny, Ekonomiczny i Społeczny” 1970, nr 1.
Zieliński Tadeusz, Klauzule generalne w demokratycznym państwie prawnym, „Studia Iuridica” 1992, t. XXIII.
Zieliński Tadeusz,Klauzule generalne w nowym porządku konstytucyjnym, „Państwo i Prawo” 1997, z. 11–12.
Ziembiński Zygmunt, Zasady współżycia społecznego w projekcie kodeksu cywilnego PRL, „Ruch Prawny, Ekonomiczny i Społeczny” 1960, nr 4.
Zoll Fryderyk, Prawo cywilne w zarysie, t. I, Część ogólna, Kraków 1948.
Pobrania
Opublikowane
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2024 Uniwersytet w Białymstoku (zeszyt jako całość); Adam Doliwa (artykuł)
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
