Klauzula rebus sic stantibus (art. 269 kodeksu zobowiązań) w warunkach okupacji niemieckiej w Generalnym Gubernatorstwie w świetle tez prawnych polskich (nieniemieckich) sądów
Słowa kluczowe:
prawo cywilne, rebus sic stantibus, Generalne Gubernatorstwo, II wojna światowa, kodeks zobowiązańAbstrakt
Celem artykułu jest zbadanie, w jaki sposób interpretowana była klauzula rebus sic stantibus (art. 269 kodeksu zobowiązań) przez sądy polskie (nieniemieckie) w Generalnym Gubernatorstwie. Przebadane zostaną tezy prawne, wydawane przez te sądy, które stanowiły instytucję ujednolicającą orzecznictwo, wobec likwidacji Sądu Najwyższego w Generalnym Gubernatorstwie. Okres wojny i okupacji były nadzwyczajną sytuacją, która niewątpliwie wpływała na stosunki umowne pomiędzy stronami. Polski ustawodawca w kodeksie zobowiązań z 1933 r. wprowadził klauzulę rebus sic stantibus, która pozwalała na sądową ingerencję w stosunki umowne, w trakcie wystąpienia nadzwyczajnych wypadków. Interesujące jest, w jaki sposób, w porządku prawnym Generalnego Gubernatorstwa reagowano na te okoliczności. W pracy wykorzystano źródła archiwalne, w których odnaleziono tezy prawne sądów polskich (nieniemieckich) dotyczące problematyki artykułu. Tezy prawne nie były oficjalnie publikowane, stąd konieczność wyselekcjonowania i opracowania materiału archiwalnego. Przedstawiono także przegląd najważniejszej literatury dogmatyczno-prawnej i historyczno-prawnej dotyczącej problematyki klauzuli rebus sic stantibus. Przeanalizowano odnalezione orzeczenia sądowe dotyczące art. 269 kodeksu zobowiązań, pod kątem rodzajów zobowiązań, do których stosowana była omawiana klauzula, kolejnym omówionym problemem, będzie kwestia tego, czy sądy polskie (nieniemieckie) odnosiły się do warunków zastosowania przepisu art. 269 kodeksu zobowiązań, w tym tych wypracowanych przez przedwojenne orzecznictwo i doktrynę. Problemem jest, co w warunkach okupacyjnych, w świetle orzecznictwa, oznaczało „nadzwyczajne wypadki”, czy sądy interpretowały to pojęcie niedookreślone w sposób ścieśniający, czy rozszerzający. Hipoteza badawcza artykułu zakłada, że sądy polskie (nieniemieckie) w okresie okupacji niemieckiej stosowały klauzulę rebus sic stantibus wyłącznie po spełnieniu warunków określonych przez porządek prawny.
Bibliografia
Archiwum Państwowe w Kielcach, Sąd Okręgowy w Kielcach 1939-1945: 6.
Archiwum Państwowe w Lublinie, Sąd Apelacyjny w Lublinie 1918-1944: sygn. 13/5, 13/8.
Archiwum Państwowe w Radomiu, Sąd Apelacyjny w Radomiu 1939-1945: 5.
Ustawa z dnia 11 kwietnia 1924 r. o ochronie lokatorów (t.j. Dz.U. 1936 nr 39, poz. 297).
Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 29 listopada 1930 r. - Kodeks Postępowania Cywilnego (t.j. Dz.U. 1932 nr 112, poz. 934).
Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 października 1933 r. - Kodeks zobowiązań (Dz.U. 1933 nr 82, poz. 598, z późn. zm.).
Rozporządzenie o sprawach mieszkaniowych z 3 marca 1941 roku, (Dziennik Rozporządzeń dla Generalnego Gubernatorstwa, nr 16, s. 75).
Zarządzenie o gospodarce zbożem i paszą w roku gospodarczym 1941/1942 z 17 lipca 1941 r. (Dziennik Rozporządzeń dla Generalnego Gubernatorstwa, nr 64, s. 419).
Bieluk J., Nadzwyczajna zmiana stosunków i jej wpływ na zobowiązania (klauzula rebus sic stantibus). Komentarz praktyczny z orzecznictwem, Warszawa 2020.
Brzozowski A., Wpływ zmiany okoliczności na zobowiązania. Klauzula rebus sic stantibus, Warszawa 2014.
Brzozowski A., Wpływ zmiany okoliczności na zobowiązania w prawie polskim (na tle niektórych państw obcych), Warszawa 1992.
Danek K., Wpływ zmiany stosunków na zobowiązania umowne według Kodeksu Zobowiązań na tle Kodeksu Cywilnego i Austriackiego, „Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny” 1937.
Gawlik Z., Klauzula rebus sic stantibus w znowelizowanym kodekscie cywilnym, „Nowe Prawo” 1990, nr 10-12.
Gawlik Z., Wpływ zmiany stosunków na zobowiązania de lege lata i de lege ferenda, „Rzeszowskie Zeszyty Naukowe” 1987, nr 3.
Gawlik Z., W sprawie klauzuli rebus sic stantibus w kodeksie cywilnym, „Państwo i Prawo” 1990, nr 3.
Jarkowska A., Criminal cases involving Jews heard in Krakow District Court in the period 1939-1944. A contribution to further research, „Holocaust Studies. A Journal of Cultre and History” 2021, https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/17504902.2021.1914959.
Jastrzębski R., Geneza i znaczenie klauzuli rebus sic stantibus w polskim prawie prywatnym, „Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego” 2010, t. XIII, https://repozytorium.ka.edu.pl/handle/11315/27811.
Jastrzębski R., Kodeks cywilny austriacki (ABGB) a wykonanie zobowiązań pieniężnych w II Rzeczypospolitej, „Krakowskie Studia z Historii Państwa i Prawa” 2013, t. 6, z. 3, http://www.ejournals.eu/Krakowskie-Studia-z-Historii-Panstwa-i-Prawa/2013/Tom-6-Zeszyt-3-2013/art/2291/.
Jastrzębski R., Reforma rolna po drugiej wojnie światowej. Ustawodawstwo państwa polskiego, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2018, t. 70, nr 1, https://pressto.amu.edu.pl/index.php/cph/article/view/15180.
Jędrejek G., Polski kodeks zobowiązań z 1933 roku. Powstanie, źródła, znaczenie dla europejskiego prawa obligacyjnego, „Roczniki Nauk Prawnych” 2001, t. XI, z. 1, https://ojs.tnkul.pl/index.php/rnp/article/download/7283/7281.
Korzonek J., Rosenblüth I., Kodeks zobowiązań. Komentarz, t. I-II, Kraków 1937.
Liebeskind A., Wpływ zmiany stosunków na treść zobowiązania, „Głos Adwokatów” 1935, zeszyty VII-VIII i IX-X.
Longchamps de Bérier R., Polskie prawo cywilne. Zobowiązania, Lwów 1939.
Longchamps de Bérier R., Zobowiązania, Poznań 1948.
Marczak-Oborski S., Teatr czasu wojny 1939-1945, Warszawa 1967.
Mielnik H., Charakter tez prawnych polskich (nieniemieckich) sądów apelacyjnych w Generalnym Gubernatorstwie w okresie II wojny światowej, „Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem” 2020, t. XLII, z. 3, https://repozytorium.uni.wroc.pl/Content/128588/PDF/10_Mielnik_H_Charakter_tez_prawnych_polskich_nieniemieckich_sadow_apelacyjnych_w_Generalnym_Gubernatorstwie.pdf.
Mielnik H., Legal theses of the Kraków Court of Appeal in 1940-1943, „Krakowskie Studia z Historii Państwa i Prawa” 2021, Tom 14 (2021), z. 1, https://www.ejournals.eu/pliki/art/18830/.
Mielnik H., Prawo sprawdzenia prawomocnych orzeczeń sądów polskich (nieniemieckich) w Generalnym Gubernatorstwie w okresie II wojny światowej. Orzecznictwo Wyższego Sądu Niemieckiego w Radomiu, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2020, t. 72, z. 1, https://pressto.amu.edu.pl/index.php/cph/article/view/24096.
Mielnik H., Sądownictwo polskie (nieniemieckie) w dystrykcie lubelskim Generalnego Gubernatorstwa w latach 1939-1944, Lublin 2020.
Mielnik H., Tezy prawne z zakresu prawa karnego wydawane przez polskie (nieniemieckie) sądy apelacyjne w Generalnym Gubernatorstwie (1940–1943), „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2021, t. LXXIII, z. 1, https://pressto.amu.edu.pl/index.php/cph/article/view/28662.
Mielnik H., The legal status of the Jews in proceedings before the Polish (non-German) courts in the Lublin district of the General Government during World War II, Acta historico-iuridica Pilsnensia 2018: Stát a právo v běhu času, red. Villem Knoll, Plzen 2019.
Mielnik H., The Problems of Confiscation of Private Property in the Legal Theses of Polish (non-German) Courts of Appeal in General Government During World War II, [w:] Stosowanie prawa. Historia, praktyka, społeczeństwo, red. Z. Kopania, Łódź-Kraków 2021.
Mielnik H., The role of the legal theses of Polish (non-German) courts of appeal in the General Government (1940-1944), „Journal on European History of Law” 2021, t. XII, nr 1.
Przybyłowski K., Klauzula „rebus sic stantibus” w rozwoju historycznym, Lwów 1926.
Przybyłowski K., Wpływ zmiany stosunków na zobowiązania („Clausula rebus sic stantibus” – jej renesans w dobie współczesnej), „Przegląd Prawa i Administracji” 1926, r. 51.
Robaczyński W., Powrót klauzuli rebus sic stantibus, „Palestra” 1991, t. 35, nr 11-12.
Robaczyński W., Sądowa zmiana umowy, Warszawa 1998.
Rosenblüth I., Zmiana zobowiązań ze względu na nadzwyczajne wypadki, „Nowy Kodeks Zobowiązań” dodatek do „Gazety Sądowej Warszawskiej” 1935, nr 16.
Rundstein S., Niemożność wykonania zobowiązań a wojna, „Themis Polska” 1918.
Szarota T., Okupowanej Warszawy dzień powszedni, Warszawa 2010.
Szulczyński A., Sądownictwo polskie w Generalnym Gubernatorstwie 1939-1945, Warszawa 2020.
Wrzyszcz A., O organizacji okupacyjnego sądownictwa polskiego w Generalnym Gubernatorstwie w latach 1939-1945, „Zeszyty Majdanka” 1992, t. XIV.
Wrzyszcz A., Okupacyjne sądownictwo niemieckie w Generalnym Gubernatorstwie 1939-1945. Organizacja i funkcjonowanie, Lublin 2008.
Zarzycki Z., Rozwód w świetle akt Sądu Okręgowego w Krakowie w latach 1918-1945, Kraków 2010.
Pobrania
Opublikowane
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2022 Miscellanea Historico-Iuridica
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
