Miejsca sakralne w służbie publicznej Wielkiego Księstwa Litewskiego XVII i XVIII w.
Słowa kluczowe:
Wielkie Księstwo Litewskie, miejsca sakralne, kościoły, klasztory, sejmiki szlacheckieAbstrakt
Rzeczpospolita Obojga Narodów zmagała się z problemem braku wystarczającej liczby obiektów służących realizacji zadań państwa, w tym budynków mogących pomieścić stosunkowo liczne szlacheckie zgromadzenia. Artykuł podejmuje zagadnienie podwójnej roli miejsc sakralnych w Wielkim Księstwie Litewskim, które nierzadko były wykorzystywane w celach publicznych. Lektura uniwersałów, dokumentów sejmikowych (zwłaszcza instrukcji poselskich) i źródeł pamiętnikarskich przekonuje, że służyły one jako m.in. miejsca obrad szlacheckich gremiów, szkoły, szpitale, archiwa, stancje, w których zatrzymywali się niekiedy monarchowie, czy też miejsca przechowywania dochodów podatkowych, a także składania przysiąg przez lokalnych urzędników. O częstotliwości zjawiska świadczą cyklicznie wypłacane zakonnikom sumy pieniężne, które pokrywały nie tylko koszty eksploatacji udostępnianych szlachcie obiektów, ale również pełniły funkcje odszkodowawcze. W celach publicznych wykorzystywano m.in. kościoły, w tym zakrystie, klasztorne cele i refektarze, kaplice, a nawet cmentarze (co przynajmniej w części przypadków budziło wśród szlachty wątpliwości). Zabudowania pojezuickie próbowano przekształcić na siedziby sądów, szkoły i areszty.
Bibliografia
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie: Archiwum Warszawskie Radziwiłłów (zespół 354), dział II, nr 2189, 3121; Tzw. Metryka litewska (zespół 10), dział IX, sygn. 82.
Archiwum Historyczne Państwa Litewskiego w Wilnie: f. 80, ap. 1, nr 17, 18; f. 285, ap. 1, nr 7, 66, 73; f. 345, ap. 1, nr 3; f. 352, ap. 1, nr 26; f. 367, ap. 1, nr 34.
Archiwum Państwowe w Lublinie: Klasztor Trynitarzy w Lublinie: sygn. 13.
Archiwum Państwowe w Łodzi: Archiwum Kossowskich z Głogowy (zespół 571): sygn. 58.
Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie: sygn. 838, 839, 879, 886, 940a.
Biblioteka Litewskiej Akademii Nauk im. Wróblewskich w Wilnie: f. 233, nr 126.
Biblioteka Narodowa w Warszawie: Biblioteka Ordynacji Zamojskiej: sygn. 931.
Akta sejmiku kowieńskiego z lat 1733-1795, wyd. M. Jusupović, Warszawa 2019.
Karp M.F., Obraz seymikow. Czyli, co są Seymiki teraźnieysze Nasze? Czym są i bydź maią z Natury Ustawy swoiey? Czy w ten Ustawy ich Zamiar trafia Proiekt podany od Deputacyi rządowey? Jaki sposób albo iaka może bydź in dana forma, aby były tym czym bydź powinny?, Warszawa 1791.
[Koźmian K.], Pamiętniki Kajetana Koźmiana obejmujące wspomnienia od roku 1780 do roku 1815, t. 1, Poznań 1858.
Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės seimelių instrukcijos (1788–1790), red. R. Jurgaitis, A. Stankevič, A. Verbickienė, Vilnius 2015.
Lulewicz H., Akta zjazdów stanów Wielkiego Księstwa Litewskiego, t. 1: Okresy bezkrólewia, Warszawa 2006.
Matuszwicz M., Diariusz życia mego, t. 1: 1714-1757, oprac. B. Królikowski, Warszawa 1986; t. 2: 1758-1764, oprac. B. Królikowski, Warszawa 1986.
Niezabitowski S., Dzienniki 1695-1700, oprac. A. Sajkowski, Poznań 1998.
Radziwiłł A.S., Pamiętnik o dziejach w Polsce, t. 3: 1647-1656, oprac. A. Przyboś, R. Żelewski, Warszawa 1980.
Volumina Constitutionum, vol. 1: 1641-1658, do druku przygotowali S. Grodziski, M. Kwiecień, K. Fokt, Warszawa 2015.
[Zawisza K.], Pamiętniki Krzysztofa Zawiszy, wojewody mińskiego (1666-1721), oprac. J. Bartoszewicz, Warszawa 1862.
„Kuryer Polski” 1733, nr 172.
„Kuryer Polski” 1756, nr 139.
Ciesielski T., Sejm brzeski 1653 r., Toruń 2004.
Czapliński W., Sejm w latach 1587-1696, [w:] Historia sejmu polskiego, t. 1: Do schyłku szlacheckiej Rzeczypospolitej, red. J. Michalski, Warszawa 1984.
Dutkowa R., Komisja Edukacji Narodowej. Zarys działalności. Wybór materiałów źródłowych, Wrocław 1973.
Gloger Z., Encyklopedia staropolska ilustrowana, Warszawa 1978.
Jurgaitis R., Gdzie odbywały się obrady sejmiku wileńskiego w latach 1717-1795?, [w:] „Przegląd Nauk Historycznych” 2017, r. XVI, nr 2.
Kałamajska-Saeed M., Katedra (kościół pojezuicki) p.w. św. Franciszka Ksawerego i dawne kolegium jezuitów w Grodnie, [w:] Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, cz. IV: Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa trockiego, t. 2: Katedra w Grodnie, oprac. eadem, Kraków 2015.
Kałamajska-Saeed M., Kościół p.w. św. Józefa Kalasantego i klasztor pijarów w Lidzie, [w:] Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, cz. III: Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa wileńskiego, t. 2, red. eadem, Kraków 2008.
Kanecki O., Eskalacja naruszeń porządku i prawa podczas obrad Trybunału Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVIII wieku, [w:] „Prawo i Więź” 2021, nr 2 (36).
Kanecki O., Sądy kapturowe Wielkiego Księstwa Litewskiego (1572-1764), Sopot 2020.
Konieczna D., Ustrój i funkcjonowanie sejmiku brzeskolitewskiego w latach 1565-1763, Warszawa 2013.
Kościałkowski S., Z dziejów Komisji Skarbowej Litewskiej w początkach panowania Stanisława Augusta (1765-1780), [w:] „Ateneum Wileńskie. Czasopismo naukowe poświęcone badaniom przeszłości ziem W. X. Litewskiego” 1924, r. 2, z. 7-8.
Łappo I.I., Grodskij sud w Wielikom Kniażestwie Litowskom w XVI stoletii, [w:] „Żurnał Ministerstwa Narodnago Prosweszczenija” 1908, cz. 13.
Łosowski J., Starania sejmików szlacheckich o należyte gromadzenie, zabezpieczanie, opracowywanie i przechowywanie akt sądów szlacheckich w XVI-XVIII wieku. Główne problemy, [w:] „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne” 2018, nr 145, z. 1.
Łukaszewicz J., Historya szkół w Koronie i w Wielkim Księstwie Litewskim od najdawniejszych czasów aż do 1794, t. 4, Poznań 1851.
Macuk A., Pawiatowyja sojmiki u sacyjalna-palitycznym życci Wialikaga Kniastwa Litouskaga, Wilnia 2023.
Macuk A., Połackaje wajawodstwa u XVIII st.: wajawoda, szliacheckaja elita, sojmiki, Minsk 2014.
Mączewska K., Kościół p.w. Niepokalanego Poczęcia Najśw. Marii Panny i św. Stanisława Kostki oraz kolegium jezuitów, [w:] Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, cz. II: Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa nowogródzkiego, t. 5: Kościoły Nowogródka, red. M. Kałamajska-Saeed, Kraków 2017.
Mencel T., Archiwum Akt Nowych w Lublinie (1827-1887), [w:] „Rocznik Lubelski” 1958, t. 1.
Ochmann-Staniszewska S., Staniszewski Z., Sejm Rzeczypospolitej za panowania Jana Kazimierza Wazy. Prawo-doktryna-praktyka, t. I, Wrocław 2000.
Oleńska A., Piramidowicz D., Kościół katedralny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i dawny klasztor franciszkanów w Pińsku, [w:] Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, cz. V: Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa brzeskolitewskiego, t. 4: Kościół katedralny w Pińsku, red. A. Oleńska, D. Piramidowicz, Kraków 2019.
Orłowicz M., Przewodnik ilustrowany po województwie białostockim z ilustracjami, planami i mapami, Białystok 1937.
Paułouskaja H., Apisannie garadzenskich sojmikau u chronikach biernardzinskaha klasztara, [w:] „Garadzienski Palimpsest. 2009. Dziarżaunyja ustanowy i palitycznaje życcio. XV-XX st.”, Garodnia 2009.
Piramidowicz D., Kościół parafialny p.w. Znalezienia Krzyża Św. i dawny klasztor Bernardynów, [w:] Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, cz. IV: Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa trockiego, t. 1: Kościoły i klasztory Grodna, oprac. M. Kałamajska-Saeed, D. Piramidowicz, Kraków 2012.
Rachuba A., Miejsca obrad sejmików Wielkiego Księstwa Litewskiego w latach 1569-1794, [w:] Parlamienckija struktury ułady u sistemie derżaunaga kirawannia Wialikaga kniastwa Litouskaga i Reczy Paspalitaj u XV-XVIII stagoddziach. Materyjały miżnarodnaj nawukowaj konfierencyi (Minsk – Nawagradak, 23-24 listapada 2007 g.), red. S.F. Sokał, A.M. Januszkiewicz, Minsk 2008.
Rachuba A., Wielkie Księstwo Litewskie w systemie parlamentarnym Rzeczypospolitej w latach 1569-1763, Warszawa 2002.
Radaman A., Miejsca obrad sejmików i zjazdów szlacheckich powiatu nowogródzkiego, [w:] „Miscellanea Historico-Iuridica”, t. 21, z. 1, Białystok 2022.
Rosiak S., Bonifratrzy w Wilnie (1635-1843-1924). Szkic z dziejów opieki społecznej w Wilnie, Wilno 1928.
Smoliński M., Przestrzeń sakralna – przestrzeń polityczna. Kościoły Warszawy podczas sejmów i sejmików dawnej Rzeczypospolitej, [w:] Polska i Europa w dobie nowożytnej. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Juliuszowi A. Chrościńskiemu, Warszawa 2009.
Sobczak J., Sejmik kobryński 14 II 1792 r., [w:] „Studia Podlaskie” 1993, t. 4.
Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy, t. III: Księstwo Żmudzkie XV-XVIII wiek, red. A. Rachuba, Warszawa 2015.
Wićko D., Kampania przedsejmowa 1699 roku w Wielkim Księstwie Litewskim, [w:] „Zapiski Historyczne” 2014, t. LXXIX, z. 2.
Witkowski W., Sądownictwo Najwyższe w Rzeczypospolitej szlacheckiej, [w:] Sąd Najwyższy Rzeczypospolitej Polskiej. Historia i współczesność. Księga jubileuszowa 90-lecia Sądu Najwyższego 1917-2007, red. A. Korobowicz, Warszawa 2007.
Wójciuk M.T., Przemoc, presja, przekupstwo i konflikty na sejmikach brzeskim i pińskim w dobie saskiej w świetle pamiętników i korespondencji, [w:] „Wschodni Rocznik Humanistyczny” 2015, t. 6.
Wójciuk M.T., Sejmik piński w oczach szlachty w XVIII wieku, [w:] „Białoruskie Zeszyty Historyczne” 2015, t. 43.
Zakrzewski A.B., Budowa archiwów szlachty trockiej, [w:] „Miscellanea Historico-Archivistica” 2000, t. XI.
Zakrzewski A.B., Sejmiki Wielkiego Księstwa Litewskiego XVI-XVIII w. – ustrój i funkcjonowanie: sejmik trocki, Warszawa 2000.
Zgliński M., Zarys dziejów i urbanistyki Brześcia oraz rysy historyczne jego nieistniejących kościołów i klasztorów rzymskokatolickich, [w:] Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, cz. V: Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa brzeskolitewskiego, t. 1, red. idem, Kraków 2013.
Żytkowicz L., Rządy Repnina na Litwie w latach 1794-7, Wilno 1938.
Pobrania
Opublikowane
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2023 Miscellanea Historico-Iuridica
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
