Związki małżeńskie i pozamałżeńskie w armii koronnej i litewskiej w XVI i XVII stuleciu – prawo i stan faktyczny
Ключевые слова:
związki pozamałżeńskie, prawo wojskowe, konkubina, armiaАннотация
The article presents the legal regulations on the principles of the presence of women in the Polish-Lithuanian army in the sixteenth and seventeenth centuries. Jan Tarnowski, at the end of the first half of the sixteenth century, introduced the first significant limitations on this issue. According to military law the only women that could exist in the army were the wives of soldiers and persons accompanying the troops (e.g. merchants, servants and the like). The soldiers were not satisfied with this arrangement and began to exploit loopholes for their own purposes. Firstly, marriages were concluded to make prostitution possible. Secondly, in many cases, soldiers declared a concubine or sexual slave to be their lawful wife. During the latter half of the sixteenth century and first half of the seventeenth century, lawmakers endeavoured to refine the rules. As a result (despite the difficulties involved and with the help of military law) during that period the Polish-Lithuanian army had only a small percentage of women present, especially when compared to Western armies. During periods of war there was a significant departure from the legal rules. Then the soldiers treated captured women as spoils of war. Some of the women became “military wives”, others were simply used as sex slaves.
Библиографические ссылки
Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Radziwiłłowskie II, sygn. 1154.
Archiwum Państwowe w Krakowie, Archiwum Podhoreckie, II 8.
Biblioteka Jagiellońska, sygn. 5, 102, 3778.
Biblioteka Kórnicka, sygn. 659, 667, 669.
Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, sygn. 438, 1612, 1655, 1957, 2446.
Biblioteka Raczyńskich, sygn. 12.
Нацыянальны Гiстарычны Архiў Беларусi, f. 1708, 27.
Lietuvos mokslų akademijos Vrublevskių biblioteka, f. 17-178.
Львiвська Наукова Бiблiотека НАН Укра ̈ıни iм. В. Стефаника, f. 5, op. 1, nr 5268.
Российская национальная библиотека, Санкт-Петербург, f. 971: Автографи Дубравскаго, 321/1, No 141, 152; 321/2, No 42, 197, 243, 258, 283.
Svenska Riksarkivet Stockholm, Skokloster Samlingen, E 8600.
Acta officii consistorialis Leopoliensis antiquissima, ed. G. Rolny, t. II, Leopoli 1930.
Artykuły hetmańskie, [w:] Z. Spieralski, Instrukcje i artykuły hetmańskie Jana Tarnowskiego, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 1994, nr 36.
Brodowski S., Corpus juris militaris Polonicum, Elbląg 1753.
Corpus iuris Polonici, t. III: 1506-1529, wyd. O. Balzer, Kraków 1906.
Fredro J.M., O porządku wojennym i o pospolitym ruszeniu materia, wyd. K. Pollak, Sanok 1856.
Fronsberger L., Fünff Bücher von Kriegß Regiment vnd Ordnung, Franckfurt am Mayn 1555.
Holsten H. Ch., Przygody wojenne 1655-1666, wyd. T. Wasilewski, przekł. J. Leszczyński, Warszawa 1980.
Kochowski W., Lata Potopu 1655-1657, wyd. A. Kersten, przekł. L. Kukulski, Warszawa 1966.
Łaski S., Prace naukowe i dyplomatyczne, wyd. M. Malinowski, Wilno 1864.
Listy ks. Piotra Skargi T.J. z lat 1566-1610, wyd. J. Sygański, Kraków 1912.
Londoño S. de, Discurso sobre la forma de reducir la Disciplina Militar a mejor y Antiguo estado, Madrid 1993.
Nekanda-Trepka W., Liber generationis plebeanorum, wyd. W. Dworzaczek, J. Bartyś, Z. Kuchowicz, Wrocław – Warszawa – Kraków 1963.
Pasek J. Ch., Pamiętniki, wyd. R. Pollak, Warszawa 1989.
Piasecki P., Kronika, wyd. J. Bartoszewicz, Kraków 1870.
Piotrowski J., Dziennik wyprawy Stefana Batorego pod Psków, wyd. A. Czuczyński, Kraków 1894.
Poczobut Odlanicki J.W., Pamiętnik [1640-1684], oprac. A. Rachuba, Warszawa 1987.
Polskie ustawy i artykuły wojskowe od XV do XVIII wieku, oprac. S. Kutrzeba, Kraków 1937.
Propozycja, którą przedstawił polski poseł Księciu de Medina de las Torres, [w:] R. Skowron, Preliminaria wojskowe z okresu polsko-hiszpańskich rokowań sojuszniczych w Neapolu, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 2006, nr 42.
Same-Sex Desire in the English Renaissance: A Sourcebook of Texts, 1470-1650, ed. K. Borris, New York – London 2004.
Sprawy wojenne króla Stefana Batorego. Diariusze, relacje, listy i akta z lat 1576-1586, wyd. I. Polkowski, Kraków 1887.
Sobieski J., Listy do Marysieńki, t. II, wyd. L. Kukulski, Warszawa 1973.
Starowolski Sz., Prawy rycerz, wyd. K.J. Turowski, Kraków 1859.
Stroynowski S., Artykuły głogowskie, [w:] W. Magnuszewski, Z dziejów elearów polskich. Stanisław Stroynowski lisowski zagończyk, przywódca i legislator, Warszawa – Poznań 1978.
Tarnowski J., Consilium rationis belicae, wyd. T.M. Nowak, Warszawa 1987.
Turner J., Pallas Armata: Military Essayes of the Ancient Grecian, Roman, and Modern Art of War, London 1683 [reprint: New York 1968].
Wallhausen J.J., Defensio patriae oder Landrettung, Frankfurt 1621.
Wielka legacja Wojciecha Miaskowskiego do Turcji w 1640 r., oprac. A. Przyboś, Warszawa – Kraków 1985.
Zbiór pamiętników historycznych o dawnej Polszcze, t. III, wyd. J.U. Niemcewicz, Lipsk 1859.
Asch R. G.,‘Wo der soldat hinkömbt, da ist alles sein’: Military Violence and Atrocitiesin the Thirty Years War Re-examined, „German History” 2000, nr 3.
Augustyniak U., W służbie hetmana i Rzeczypospolitej. Klientela wojskowa Krzysztofa Radziwiłła (1585-1640), Warszawa 2004.
Bowler A., Logistics and the Failure of the British Army in America, 1775-1783, Princeton 1975.
Burschel P., Söldner im Nordwestdeutschland des 16. und 17. Jahrhunderts, Göttingen 1994.
Carlton C., Going to the Wars: The Experience of the British Civil Wars, 1638-1651, London 1993.
Ciesielski T., Rodzina wojskowa w połowie XVIII wieku, [w:] Rodzina i gospodarstwo domowe na ziemiach polskich w XV-XX wieku. Struktury demograficzne, społeczne i gospodarcze, red. C. Kuklo, Warszawa 2008.
Górski K., Historia piechoty polskiej, Kraków 1893.
Górski K., Historia jazdy polskiej, Kraków 1894.
Griffin M., Regulating Religion and Morality in the King’s Armies, 1639-1646, Brill, Leiden – Boston 2004.
Hacker B.C., Vining M., From Camp Follower to Lady in Uniform: Women, Social Classand Military Institutions before 1920, „Contemporary European History” 2001, nr 3.
Hacker C., Vining M., The World of Camp and Train. Women’s Changing Roles in Early Modern Armies, www.assostoria.it/Armisovrano/Hacker-Vining.pdf.
Hacker B.C., Women and Military Institutions in Early Modern Europe: a Reconnaissance, „Signs” 1981, nr 4.
Iwanejko M., Prawo zdobyczy wojennej w doktrynie XVI-XVIII wieku, Kraków 1961.
Lynn J.A., Giant of the Grand Siécle: The French Army, 1610-1715, Cambridge – NewYork – Melbourne 1998.
Lynn J.A., Women, Armies, and Warfare in Early Modern Europe, Cambridge – New York – Melbourne – Madrid – Campe Town – Singapore – Sao Paulo– Delhi 2008.
Łopatecki K., Blaski i cienie funkcjonowania rodzin w nowożytnych wojskach Europy Zachodniej, „Białostockie Teki Historyczne” 2007, nr 5.
Łopatecki K., Cuius regio eius religio w wojskach Rzeczypospolitej? Kwestia wolności głoszenia wiary wśród żołnierzy w latach dwudziestych XVII wieku, [w:] Studia nad Reformacją, red. E. Bagińska, P. Guzowski, M. Liedke, Białystok 2010.
Łopatecki K., „Disciplina militaris” w wojskach Rzeczypospolitej do połowy XVII wieku, Białystok 2012.
Łopatecki K., Funkcjonowanie rodzin w strukturach autoramentu narodowego, [w:] Studia historyczno-wojskowe, t. III, red. T. Ciesielski, Zabrze 2009.
Łopatecki K., Organizacja, prawo i dyscyplina w polskim i litewskim pospolitym ruszeniu (do połowy XVII wieku), Białystok 2013.
Majewski R., Cecora. Rok 1620, Warszawa 1970.
Michałek A., Zejście załogi polskiej z Kremla i konfederacja Cieklińskiego 1612-1614, „Teki Historyczne” 1966-1968, nr 15.
Nowak E., Rys dziejów duszpasterstwa wojskowego w Polsce 968-1831, Warszawa 1932.
Organiściak W., Kara śmierci w prawie wojskowym Rzeczypospolitej szlacheckiej od XVI do XVIII wieku, „Problemy Prawa Karnego” 1994, nr 20.
Organiściak W., Kodeksy wojskowe w Polsce roku 1775, Katowice 2001.
Papée F., Jan Olbracht, Kraków 1936.
Parker G., The Army of Flanders and the Spanish Road: The Logistics of Spanish Victory and Defeat in the Lou Countries Wars, Cambridge 1972.
Parker G., Żołnierz, [w:] Człowiek baroku, red. R. Villari, przekł. B. Bielańska, M. Gurgul, M. Woźniak, Warszawa 2001.
Parker G., Parker A., European Soldiers, 1560-1660, Cambridge 1977.
Piotrowski W., Medycyna polskiego renesansu, Jawor 1995.
Roberts M., Gustavus Adolphus: A History of Sweden, 1611-1632, t. II, London 1958.
Sikora R., Zapomniana armia, [w:] W kręgu Hadziacza A.D. 1658. Od historii do literatury, red. P. Borek, Kraków 2008.
Spieralski Z., Jana Tarnowskiego rozmowa o prowadzeniu wojny z Turkami (1542), „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 1987, nr 29.
Swart E., From „Landsknecht” to „Soldier”: The Low German Foot Soldiers of the Low Countries in the Second Half of the Sixteenth Century, „International Review of Social History” 2006, nr 1.
Tallett F., War in Context. War and Society in Early-Modern Europe, 1495-1715, New York 2001.
Wijn J. W., Military Forces and Warfare, 1610-1648, [w:] The New Cambridge Modern History, vol. 4: The Decline of Spain and the Thirty Years War, 1609-48/59, ed. J.P. Cooper, Cambridge 1972.
Winthrop W., Military Law and Precedents, Washington 1920.
Wiśniewski J.P., Żony czasu wojny. „Wojenne żony” w wojskach czechosłowackich i polskich na Syberii w latach 1918-1920, „Klio” 2011, nr 4.
Zarębska T., Początki polskiego piśmiennictwa urbanistycznego, Warszawa – Łódź 1986.
Żojdź K., Przeciwko moralności, czy dyscyplinie? „Przestępstwa seksualne” popełniane przez żołnierzy koronnych i litewskich w XVII w., [w:] Studia nad staropolską sztuką wojenną, t. III, red. Z. Hundert, K. Żojdź, J.J. Sowa, Oświęcim 2014.
