Ewolucja polskiego systemu prawa wykroczeń w XX w.
Ключевые слова:
prawo wykroczeń, Polska, orzecznictwo karno-administracyjneАннотация
W momencie odzyskania przez państwo polskie niepodległości w listopadzie 1918 r. na jego obszarze obowiązywały regulacje byłych państw zaborczych, które reprezentowały trzy dominujące w ówczesnej Europie systemy prawa wykroczeń: francuski, austriacki i niemiecki. W ramach prowadzonych w Polsce międzywojennej prac nad stworzeniem jednolitego systemu prawa wykroczeń przyjęto rozwiązania zbliżone do wzorca niemieckiego. Pochodząca z 1928 r. kodyfikacja postępowania karno-administracyjnego poddawała wykroczenia orzecznictwu organów administracji państwowej, aczkolwiek przewidywała kontrolę sądową tego orzecznictwa. Jednolity system polskiego prawa wykroczeń uzupełniała wydana w 1932 r. kodyfikacja materialnego prawa wykroczeń, która przewidywała typowo represyjne kary aresztu zasadniczego i grzywny. Rządzący Polską po II wojnie światowej komuniści stworzyli w 1951 r. zupełnie nowy na tle standardów europejskich model orzecznictwa w sprawach o wykroczenia. Rozstrzyganie spraw o wykroczenia powierzono organom kolegialnym orzekającym z udziałem czynnika społecznego. Wprawdzie postępowanie przed kolegiami zostało ukształtowane na podstawie procedury sądowej, lecz wzorem wywodzącego się Austrii modelu administracyjnego wprowadzono odwołanie do kolegium drugiej instancji. W miejsce kary aresztu przewidziano socjalistyczną karę pracy poprawczej, która przetrwała do 1958 r. W 1958 r. kolegia zyskały prawo wymierzenia kary aresztu zasadniczego za niektóre poważniejsze wykroczenia, skutkiem czego było częściowe przywrócenie sądowej kontroli orzecznictwa karno-administracyjnego. Kolejnym wyrazem tendencji stopniowego odchodzenia od modelu administracyjnego była uchwalona w 1966 r. ustawa o przekazaniu niektórych drobnych przestępstw jako wykroczeń do orzecznictwa karno-administracyjnego. Ustawa zapoczątkowała trwający do dnia dzisiejszego proces podziału czynów kryminalnych na przestępstwa i wykroczenia w zależności od wartości przedmiotu lub wysokości szkody. Przeprowadzona w 1971 r. kompleksowa kodyfikacja prawa wykroczeń kontynuowała proces dalszego wzbogacanie prawa wykroczeń instytucjami prawa karnego i procedury karnej. Jednakże pod względem ustrojowym system polskiego prawa wykroczeń posiadał cechy typowe dla modelu administracyjnego. Dopiero upadek systemu komunistycznego umożliwił przeprowadzenie daleko idących zmian modelowych, które w pełni dopasowały orzecznictwo w sprawach o wykroczenia do standardów międzynarodowych. Przeprowadzona w 1990 r. reforma nadała kolegiom charakter quasi-sądów społecznych, funkcjonujących przy sądach karnych najniższego szczebla. Konsekwencją powiązania kolegiów z systemem sądów powszechnych było całkowite poddanie orzecznictwa w sprawach o wykroczenia kontroli sądowej. W 2001 r. nastąpiła likwidacja kolegiów, skutkiem czego było powierzenie rozstrzygania spraw o wykroczenia sądom karnym najniższego szczebla. Współczesny polski model orzecznictwa w sprawach o wykroczenia funkcjonuje na podobieństwo rozwiązań francuskich, lecz w zakresie materialnego prawa nie nawiązuje do francuskiej koncepcji traktowania wykroczenia jako najniższej postaci przestępstwa. Typowe na tle europejskim formalne oddzielenie wykroczeń od przestępstw przesądza o mieszanym charakterze polskiego systemu prawa wykroczeń. Pod tym względem relacji wykroczenie – przestępstwo nawiązuje on do wywodzących się z krajów niemieckich koncepcji administracyjnych, podczas gdy model postępowania w sprawach o wykroczenia odpowiada wzorcom francuskim.
Библиографические ссылки
Adamiak B., Ewolucja systemu kar w orzecznictwie w sprawie wykroczeń w PRL, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Przegląd Prawa i Administracji”, 1976, t. VIII .
Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Zespół Akt Ministerstwo Sprawiedliwości, sygn. teczki 2010.
Bojarski M., M. Radecki, Kodeks wykroczeń. Komentarz, Warszawa 2005
Bojarski T., Ewolucja polskiego systemu prawa wykroczeń na tle rozwiązań europejskich, „Annales UMCS, Sectio G” 1993, vol. XL.
Bojarski T., Ewolucja polskiego systemu prawa wykroczeń, [w:] Rozwój polskiego prawa wykroczeń, Bojarski T., Mozgawa M., Szumski J. (red.), Lublin 1996.
Bojarski T., Polskie prawo wykroczeń. Zarys wykładu, Warszawa 2012.
Bojarski T., Zmiany dostosowawcze przepisów prawa wykroczeń do nowych kodeksów karnych, [w:] Rozważania o prawie karnym. Księga pamiątkowa z okazji siedemdziesięciolecia urodzin Profesora Aleksandra Ratajczaka, A. Szwarc (red.), Poznań 1999.
Dąbrowski W. F. , Orzecznictwo karno-administracyjne w PRL, Poznań 1967.
Grzegorczyk T., Gubiński A., Prawo wykroczeń, Warszawa 1995.
Grzegorczyk T., O systemie organów orzekających w sprawach o wykroczenia le lege lata i de lege ferenda, [w:] Rozwój polskiego prawa wykroczeń, Bojarski T., Mozgawa M., Szumski J. (red.), Lublin 1996.
Gubiński A., Areszt zasadniczy i zastępczy, „Zagadnienia Karno-Administracyjne” 1963, nr 6.
Gubiński A., Ewolucja stosowanych przez kolegia środków karnych i zasad wymiaru kary, „Zagadnienia Wykroczeń” 1977, nr 6.
Jakubowska-Hara J., Grzywna w polskim prawie wykroczeń, Warszawa 2004.
Jendrośka J., Rozwój orzecznictwa w sprawach o wykroczenia w Polsce, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Przegląd Prawa i Administracji”, 1978, t. X.
Jendrośka J., Uwagi o istocie orzecznictwa karno-administracyjnego, „Państwo i Prawo” 1958, z. 2.
Kasicki G., Wiśniewski A., Kodeks wykroczeń. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia. Komentarz do noweli z sierpnia 1998 r., Warszawa 1999.
Kocel-Krekora Z., Kierunki rozwoju polskiego prawa wykroczeń, „Zagadnienia Wykroczeń” 1987, nr 3.
Kolegia ds. wykroczeń w PRL /rozwiązania ustawowe i praktyka/. Broszura opracowana i wydana staraniem Komisji Interwencji i Praworządności NSZZ „Solidarność” oraz Małopolskiego Komitetu Walki o Praworządność. Warszawa – Kraków 1987.
Lewiński J. , Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia. Komentarz, Warszawa 2011.
Łysko M., Kara pracy poprawczej w orzecznictwie karno–administracyjnym Polski Ludowej, „Miscellanea Historico–Iuridica” 2008, t. VI.
Łysko M., Socjalistyczna reforma orzecznictwa karno-administracyjnego Polski Ludowej, [w:] Księga pamiątkowa dla uczczenia pamięci Profesor Krystyny Kamińskiej, A. Gaca (red.), Toruń 2013.
Łysko M., Kształtowanie polityki karnej w sprawach o wykroczenia przez aparat administracji Polski Ludowej, [w:] Dzieje biurokracji, tom. VIII, T. Bykowa, A. Górak, J. Legieć (red.), Lublin 2018.
Łysko M., Kształtowanie się ustroju kolegiów orzekających w Polsce Ludowej (1952–1956), „Czasopismo Prawo-Historyczne” 2012, t. LXIV, z. 2,
Łysko M., Obwiniony jako uczestnik postępowania w sprawach o wykroczenia – wczoraj i dziś, [w:] Role uczestników postępowań sądowych – wczoraj, dziś, jutro, D. Gil, E. Kruk (red.), Lublin 2015.
Łysko M., Prace nad kodyfikacją materialnego prawa wykroczeń w Polsce Ludowej (1960-1971), Białystok 2016.
Łysko M., Przełom roku 1956 w Polsce a orzecznictwo karno – administracyjne, „Zeszyty Prawnicze UKSW” 2011, nr 11.3.
Łysko M., Reforma prawa karno-administracyjnego Polski Ludowej z 1958 r, „Z Dziejów Prawa” 2014, tom 7.
Łysko M., Zasady obsady personalnej kolegiów karno-administracyjnych Polski Ludowej, „Miscellanea Historico–Iuridica” 2013, t. XII.
Marek A., Polskie prawo wykroczeń, Warszawa 1987.
Marek A., Prawo wykroczeń, [w:] System Prawa Karnego, t.1, Zagadnienia ogólne, Warszawa 2010.
Marek A., Problemy reformy polskiego prawa wykroczeń, [w:] Problemy odpowiedzialności karnej. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Kazimierza Buchały, Z. Ćwiękalski, M. Szewczyk, S. Waltoś, A. Zoll (red.), Kraków 1994.
Mezglewski A., Mankamenty postępowania w sprawach o wykroczenia ograniczające realizację prawa do obrony, „Zeszyty Prawnicze Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego” 2007, nr 2-3.
Mirończuk A., Oddziaływanie wychowawcze zakładów pracy, „Zagadnienia Karno-Administracyjne” 1966, nr 5.
Nowe ustawy o wykroczeniach – narzędziem ochrony porządku publicznego i dyscypliny społecznej, „Zagadnienia Karno-Administracyjne” 1971, nr 3.
O sytuacji w orzecznictwie karno-administracyjnym, „Poradnik dla Kolegiów Orzekających” 1960, nr 2.
Prawo o wykroczeniach. Projekt, Warszawa 1970.
Rajkowski R., Prawo karno-administracyjne Polski Ludowej, Warszawa 1955
Rozporządzenie Prezydenta RP z 22 marca 1928 r. o postępowaniu karno-administracyjnym (Dz. U. Nr 38, poz. 365).
Rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 11 lipca 1932 r. prawo o wykroczeniach (Dz. U. nr 60, poz. 572).
Siarkiewicz K., Kształtowanie się ustroju kolegiów, „Zagadnienia Wykroczeń” 1977, nr 4-5.
Siewierski M., Ewolucja postępowania w sprawach o wykroczenia, „Zagadnienia Wykroczeń” 1978, nr 1.
Siewierski M., Ewolucja postępowania w sprawach o wykroczenia, „Zagadnienia Wykroczeń” 1978, nr 1.
Skupiński J., Model polskiego prawa o wykroczeniach, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1974.
Szumski J., Chuligański Charakter wykroczenia, [w:] Rozwój polskiego prawa wykroczeń, T. Bojarski, M. Mozgawa, J. Szumski (red.), Lublin 1996.
Szumski J., Główne kierunki polityki karnej realizowane przez kolegia do spraw wykroczeń w latach 1972-1989, „Archiwum Kryminologii” 1993, t. XIX.
Szumski J., Środki karne stosowane wobec sprawców wykroczeń, [w:] Problemy recydywy i drobnej przestępczości w prawie Polski i RFN, Skupiński J. (red.), Wrocław 1984.
Szumski J., Środki penalne w polskim prawie wykroczeń na tle doświadczeń praktyki, Lublin 1995.
Świda Z., Zarys polskiego prawa o wykroczeniach, Wrocław 1995.
Ustawa z dnia 15 grudnia 1951 r. o orzecznictwie karno-administracyjnym (Dz. U. nr 66, poz. 154).
Ustawa z dnia 17 czerwca 1966 r. o przekazaniu niektórych drobnych przestępstw jako wykroczeń do orzecznictwa karno-administracyjnego (Dz. U. Nr 23, poz. 149).
Ustawa z dnia 2 grudnia 1958 r. o zmianie ustawy z dnia 15 grudnia 1951 r. o orzecznictwie karno-administracyjnym (Dz. U. nr 77, poz. 396).
Ustawa z dnia 2 kwietnia 1997 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. 78, poz. 483).
Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz. U. nr 12, poz. 116).
Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (Dz. U. nr 12, poz. 114).
Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. o ustroju kolegiów do spraw wykroczeń (Dz. U. nr 12, poz. 118).
Ustawa z dnia 22 maja 1958 r. o zaostrzeniu odpowiedzialności karnej za chuligaństwo (Dz. U. nr 34, poz. 152.).
Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz. U. nr 109, poz. 1031).
Ustawa z dnia 8 czerwca 1990 r. o zmianie ustaw: Kodeks postępowania karnego, Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia, o ustroju kolegiów do spraw wykroczeń i Kodeks pracy (Dz. U. nr 43, poz. 251).
Walczak S., Niektóre problemy kodyfikacji prawa karnego, „Państwo i Prawo” 1968, nr 4-5.
Wytyczne Ministra Spraw Wewnętrznych w zakresie orzecznictwa karno-administracyjnego na rok 1960, „Poradnik dla Kolegiów Orzekających” 1960, nr 2.
Zimmermann M., Art. 72 Konstytucji a dotychczasowe ustawodawstwo polskie, Lwów 1930.
Zimmermann M., Orzecznictwo karno-administracyjne, „Zagadnienia Karno-Administracyjne” 1965, nr 4.
