Obywatelstwo państwa polskiego w świetle orzecznictwa Najwyższego Trybunału Administracyjnego 1922–1939
Ключевые слова:
prawo obywatelstwa, orzecznictwo, Najwyższy Trybunał Administracyjny, sądownictwo administracyjne, prawo publiczne, II Rzeczpospolita, historia prawa polskiego, historia prawaАннотация
After Poland restored its independence in 1918, the subject of Polish citizenship was regulated by the provisions of international law, particularly those found in the Versailles Treaty of 24 June 1919, as well as by those formulated in the Treaty with Austria signed in St. Germain en Laye on 10. Sept. 1919, those laid down in the Treaty of Riga of 18 March 1921, and additionally, by the provisions of domestic law, namely the provisions of the Statute on Citizenship of the Polish State of 20 Jan. 1920. It was as early as during the work on the aforementioned Statute that there appeared problems that, in the years which followed, became detectable in decisions taken by the Supreme Administrative Tribunal. It was the latter that – within the scope of its competence – controlled the legality of decisions made on the occasion of adjudicating in matters concerned with the application of provisions on citizenship of the Polish state. In the judicial decisions of the Tribunal, which was established in 1922, there dominated those concerned with the certification of citizenship for which there applied the individuals who acquired the citizenship by virtue of law. The Tribunal also frequently decided in matters referring to making an option of citizenship, the option being allowed by the Versailles Treaty. The Tribunal cautiously appraised the proceedings designed to expel an individual from the territory of Poland. What the Tribunal considered to be a defect in the proceedings was inter alia too general a justification of decisions that referred to the refusal of granting citizenship to the person applying for it. Although the doctrine of the time regarded the act of granting citizenship as the decision that the competent organ made within its discretionary power, the Supreme Administrative Tribunal oversaw each case to ensure that the boundaries of the discretionary power were not exceeded. Likewise, in each case the Tribunal considered itself to be the organ that was competent to check the regularity of proceedings. In each case the Tribunal made a penetrating interpretation of provisions and would repeatedly return to the most difficult questions. Among the latter there were inter alia the interpretation of such notions as affiliation with the commune, domicile and the place of settling and military service as titles that justified the acquisition of citizenship. As a result of its control over the administrative practice, the Tribunal managed to reveal many infringements of provisions. This led to the quashing of decisions that were subject to complaints. In this respect the activities of the Tribunal deserve credit.
Библиографические ссылки
Sprawozdanie stenograficzne z 85 posiedzenia Sejmu Ustawodawczego w dniu 1 października 1919 r., ł. LXXXV/4.
Sprawozdanie stenograficzne z 107 posiedzenia Sejmu Ustawodawczego w dniu 8 stycznia 1920 r., ł. CVII/5-CVII/23.
Sprawozdanie stenograficzne z 112 posiedzenia Sejmu Ustawodawczego w dniu 20 stycznia 1920 r., ł. CXII/3-CXII/23.
Traktat między Głównemi Mocarstwami sprzymierzonemi i stowarzyszonemi a Polską, podpisany w Wersalu dnia 28 czerwca 1919 r., (Dz.U. 1920 nr 110, poz. 728).
Umowa o preliminaryjnym pokoju i rozejmie między Rzecząpospolitą Polską z jednej a Rosyjską Federacyjną Socjalistyczną Republiką Rad i Ukraińską Socjalistyczną Republiką Rad z drugiej strony, podpisana w Rydze dnia 12 października 1920 r. (Dz.U. 1921 nr 28, poz. 161).
Traktat pokoju między Polską a Rosją i Ukrainą podpisany w Rydze dnia 18 marca 1921 r. (Dz.U. nr 49, poz. 300).
Konwencja pomiędzy Polską a Niemcami o obywatelstwie byłych obywateli niemieckich Górnego Śląska, podpisana w Wiedniu dnia 30 sierpnia 1924 r. (Dz.U. 1925 nr 21, poz. 148).
Ustawa z dnia 20 stycznia 1920 r. o obywatelstwie państwa polskiego (Dz.U. nr 7, poz. 144).
Ustawa z dnia 3 sierpnia 1922 r. o Najwyższym Trybunale Administracyjnym (Dz.U. nr 67, poz. 600).
Ustawa z dnia 11 kwietnia 1924 r. w przedmiocie ratyfikacji traktatu pokoju między Mocarstwami Sprzymierzonemi i Stowarzyszonemi a Austrją, podpisanego w St. Germain-en-Laye dnia 10 września 1919 r. oraz 2 protokółów, deklaracji i dwóch międzynarodowych układów w sprawie udziału w kosztach oswobodzenia ziem poaustrjackich i rozrachunku odszkodowań dla Włoch, podpisanych tegoż dnia 10 września 1919 r. w St. Germain-en-Laye i dołączonych do powyższego traktatu (Dz.U. nr 40, poz. 426; por. także Dz.U. 1925 nr 17, poz. 114).
Ustawa z dnia 23 maja 1924 r. o powszechnym obowiązku wojskowym (Dz.U. nr 61, poz. 609).
Ustawa z dnia 9 kwietnia 1938 r. o powszechnym obowiązku wojskowym (Dz.U. nr 25, poz. 220).
Ustawa z dnia 8 stycznia 1951 r. o obywatelstwie polskim (Dz.U. nr 4, poz. 25).
Dekret Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 19 października 1938 r. o rozciągnięciu mocy obowiązującej ustawy z dnia 20 stycznia 1920 r. o obywatelstwie państwa polskiego na odzyskane ziemie Śląska Cieszyńskiego oraz o zmianie niektórych jej przepisów (Dz.U. nr 81, poz. 548).
Dekret Prezydenta Rzeczpospolitej z dnia 16 listopada 1938 r. o zjednoczeniu z Rzeczpospolitą Polską Ziem Odzyskanych w listopadzie 1938 r. i o rozciągnięciu na te ziemie mocy obowiązującej niektórych aktów ustawodawczych (Dz.U. nr 87, poz. 585).
Rozporządzenie Rady Obrony Państwa z dnia 11 sierpnia 1920 r. w przedmiocie utraty obywatelstwa Państwa Polskiego wskutek niespełnienia obowiązku służby wojskowej (Dz.U. nr 81, poz. 540).
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 7 czerwca 1920 r. w przedmiocie wykonania ustawy z dnia 20 stycznia 1920 r. o obywatelstwie Państwa Polskiego (Dz.U. nr 52, poz. 320).
Rozporządzenie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Ministerstwa b. Dzielnicy Pruskiej w porozumieniu z Ministerstwem Spraw Zagranicznych i z Ministerstwem Skarbu z dnia 13 lipca 1920 r. w przedmiocie nabycia i utraty obywatelstwa polskiego w myśl art. 91 traktatu między Mocarstwami Sprzymierzonemi i Skojarzonemi a Niemcami, podpisanego w Wersalu dnia 28 czerwca 1919 r. (Dz.U. nr 57, poz. 358).
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Ministra b. Dzielnicy Pruskiej w porozumieniu z Ministrem Spraw Zagranicznych i Ministrem Skarbu z dnia 16 września 1920 r. zmieniające częściowo rozporządzenie ministerialne z dnia 13 lipca 1920 r. w przedmiocie nabycia i utraty obywatelstwa polskiego w myśl art. 91 traktatu między Mocarstwami Sprzymierzonemi i Skojarzonemi, podpisanego w Wersalu dnia 28 czerwca 1919 r. (Dz.U. nr 92, poz. 615).
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 20 kwietnia 1921 r. w sprawie uzupełnienia rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 7 czerwca 1920 r. w przedmiocie wykonania ustawy z dnia 20 stycznia 1920 r. o obywatelstwie Państwa Polskiego (Dz.U. nr 39, poz. 246).
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 11 czerwca 1921 r. wydane w porozumieniu z Ministrem Spraw Zagranicznych i Ministrem Skarbu w przedmiocie nabycia i utraty obywatelstwa polskiego na zasadzie art. VI traktatu pokoju między Polską a Rosją i Ukrainą, podpisanego w Rydze dnia 18 marca 1921 r. (Dz.U. nr 59, poz. 375).
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 sierpnia 1922 r. zawierające przepisy przechodnie w przedmiocie obywatelstwa na obszarze Ziemi Wileńskiej (Dz.U. nr 63, poz. 565).
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 6 maja 1923 r. wydane w porozumieniu z Ministrem Spraw Zagranicznych w przedmiocie ustanowienia biur opcyjnych, przewidzianych art. 46 konwencji polsko-niemieckiej, dotyczącej Górnego Śląska z dnia 15 maja 1922 r. (Dz.U. nr 51, poz. 361).
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych w porozumieniu z Ministrem Spraw Wojskowych i Ministrem Spraw Zagranicznych z dnia 22 kwietnia 1923 r. w sprawie zmiany rozporządzenia wykonawczego do rozporządzenia Rady Obrony Państwa z dnia 11 sierpnia 1920 r. w przedmiocie utraty obywatelstwa Państwa Polskiego wskutek niespełnienia obowiązku służby wojskowej (Dz.U. nr 53, poz. 374).
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 13 lutego 1924 r. w sprawie częściowej zmiany rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 7 czerwca 1920 r. w przedmiocie wykonania ustawy z dnia 20 stycznia 1920 r. o obywatelstwie Państwa Polskiego oraz rozporządzenia Ministra b. Dzielnicy Pruskiej w porozumieniu z Ministrem Spraw Wewnętrznych z dnia 5 lutego 1921 r. w przedmiocie wykonania pomienionej ustawy na obszarze b. dzielnicy pruskiej (Dz.U. nr 22, poz. 240).
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 6 lutego 1925 r. wydane w porozumieniu z Ministrem Spraw Zagranicznych w sprawie nabycia i utraty obywatelstwa polskiego na skutek opcji w myśl Traktatu Pokoju między Mocarstwami Sprzymierzonemi i Stowarzyszonemi i Austrją, podpisanego w St.-Germain-en-Laye dnia 10 września 1919 r. (Dz.U. nr 17, poz. 118).
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 29 sierpnia 1926 r. o częściowej zmianie rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 13 lutego 1924 r. w przedmiocie wykonania ustawy z dnia 20 stycznia 1920 r. o obywatelstwie Państwa Polskiego (Dz.U. nr 93, poz. 543).
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 13 listopada 1928 r. o przekazaniu Komisarzowi Rządu m. st. Warszawy prawa wydawania decyzyj o nadawaniu i utracie obywatelstwa polskiego (Dz.U. nr 95, poz. 843).
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 26 lutego 1938 r. o zmianie rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 7 czerwca 1920 r. w przedmiocie wykonania ustawy z dnia 20 stycznia 1920 r. o obywatelstwie Państwa Polskiego (Dz.U. nr 16, poz. 114).
Dekret nr 56 Naczelnego Dowódcy Wojsk Litwy Środkowej z dnia 7 stycznia 1921 r., Dziennik Urzędowy Tymczasowej Komisji Rządzącej w Wilnie 1921, nr 4.
Okólnik Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 17 listopada 1921 r., Dziennik Urzędowy Ministra Spraw Wewnętrznych Nr 12/1931.
"Gazeta Administracji" 1938.
"Przegląd Prawa i Administracji" 1925, dodatek: Orzecznictwo.
"Przegląd Prawa i Administracji" 1929, dodatek: Orzecznictwo.
"Przegląd Prawa i Administracji" 1930, dodatek: Orzecznictwo.
"Przegląd Prawa i Administracji" 1931, dodatek: Orzecznictwo.
"Przegląd Prawa i Administracji" 1932, dodatek: Orzecznictwo.
"Przegląd Prawa i Administracji" 1938, dodatek: Orzecznictwo.
Zbiór Wyroków Najwyższego Trybunału Administracyjnego 1924, Warszawa 1925.
Zbiór Wyroków Najwyższego Trybunału Administracyjnego 1925, Warszawa 1926.
Zbiór Wyroków Najwyższego Trybunału Administracyjnego 1926, Warszawa 1927.
Zbiór Wyroków Najwyższego Trybunału Administracyjnego 1934, Warszawa 1935.
Zbiór Wyroków Najwyższego Trybunału Administracyjnego 1937, Warszawa 1937.
Dziadzio A., Uwarunkowania polityczne austriackiego (1875) i polskiego (1922) modelu sądownictwa administracyjnego, [w:] Przez dwa stulecia XIX i XX w. Studia historyczne ofiarowane prof. Wacławowi Felczakowi, Kraków 1993.
Komarnicki W., Polskie prawo polityczne, Geneza i system, Kraków 1922.
Komarnicki W., Ustrój państwowy Polski współczesnej. Geneza i system, Wilno 1937.
Krukowski S., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1921 r., [w:] Konstytucje Polski, red. M. Kallas, Warszawa 1990.
Kulka G., Nadawanie, pozbawianie i przywracanie obywatelstwa polskiego w czasie II wojny światowej, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2011, z. 1.
Kumaniecki K.W., Obywatelstwo państwowe, [w:] K.W. Kumaniecki, J.S. Langrod, S. Wachholz, Zarys ustroju, postępowania i prawa administracyjnego w Polsce, Kraków–Warszawa 1939.
Langrod S., Wachholz S., Zarys ustroju, postępowania i prawa administracyjnego w Polsce, Kraków–Warszawa 1939.
Malec D., Najwyższy Trybunał Administracyjny w świetle własnego orzecznictwa 1922–1939, Warszawa, Kraków 1999.
Malec D., Der Oberste Verwaltungsgerichtshof Und Seine Rechtsprechung in den Jahren 1922–1939, [w:] Rechtsprechung in Osteuropa. Studien zum 19. Und fruehen 20. Jahrhundert, red. Z. Pokrovac, Frankfurt am Main 2012.
Ramus J.W., Instytucje prawa o obywatelstwie polskim, Warszawa 1980.
Rosmarin S., glosa do wyroku z dnia 25 maja 1926 r., "Przegląd Prawa i Administracji" 1929, dodatek: Orzecznictwo.
Starzyński S., Obywatelstwo państwa polskiego, Kraków 1921.
Stojałowski J., Archiwum Akt Nowych w Warszawie, t. II, Archiwa porozbiorowe i najnowsze, Warszawa 1956.
Tomaszewski J., Ustawa o pozbawieniu obywatelstwa z dnia 31 marca 1938 r., [w:] Historia – prawo – polityka, red. A. Bodnar, Warszawa 1990.
